سعیده سادات فهری: اتحادیه اروپا و اعضای آن برای اولین بار و در یک تغییر شگرف در موضعگیری و سیاست خود، از حاکمیت امارات بر سه جزیره ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک حمایت و آن را تایید کردند. اتحادیه اروپا همچنین برای نخستین بار، ایران را «اشغالگر» این سه جزیره دانست و ادعا کرد که ایران باید به «اشغال جزایر امارات و نقض حاکمیت این کشور» پایان دهد. این موضوع در بیانیه پایانی نشست مشترک سران کشورهای عضو اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیجفارس که روز چهارشنبه در بروکسل بلژیک برگزار شد، مطرح شده است.
پیش‌تر اتحادیه اروپا و اعضای آن، از حاکمیت امارات بر جزایر سهگانه حمایت نمی‌‌‌کردند بلکه تنها حاکمیت بر این سه جزیره را محل اختلاف میان ایران و امارات می‌‌‌دانستند و از تلاش‌‌‌های امارات برای حل مسالمت‌‌‌آمیز این اختلاف از طریق مذاکرات دوجانبه یا دادگاه بین‌المللی یا داوری بین‌المللی حمایت می‌‌‌کردند. اما در اعلامیه اخیر اتحادیه اروپا شاهد تغییر موضع جدی کشورهای اروپایی عضو هستیم. مساله‌ای که با واکنش جدی در داخل ایران مواجه شد؛ عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با «مقابله‌‌‌جویانه» خواندن رویه اتحادیه اروپا، از به کارگیری واژه «اشغال» در بیانیه پایانی انتقاد و بر تعلق این جزایر به ایران تاکید کرد. عراقچی تاکید کرد که دوران سیاست خبیثانه «تفرقه بینداز و حکومت کن» اروپایی‌‌‌ها در منطقه ما مدت‌‌‌های مدیدی است که به سر رسیده است.
واکنش‌‌‌های داخلی
بیانیه مشترک اتحادیه اروپا و کشورهای عضو شورای خلیج فارس در مورد جزایر سهگانه، واکنش مقامات مختلف در ایران را به دنبال داشت. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «تمامیت ارضی ایران موضوعی نیست که بیگانگان جرات گفتوگو درباره آن را داشته باشند. ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک پاره تن ایران بزرگ‌‌‌اند. اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیجفارس در جایگاهی نیستند که در مورد سرزمین بزرگ ایران اظهارنظر کنند.»
درکنار سخنگوی دولت، اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز، تکرار ادعاهای بی‌‌‌اساس در مورد جزایر سهگانه ایرانی را شدیدا تقبیح کرد و آن را نشانه روشنی از عدم‌پایبندی کشورهای عضو اتحادیه به اصول و اهداف منشور ملل متحد خصوصا اصل احترام به حاکمیت ملی و تمامیت سرزمینی دولت‌‌‌ها دانست. به گزارش «ایسنا»، سخنگوی وزارت خارجه تاکید کرد: «جزایر سهگانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک بخش لاینفک ایران زمین بوده و خواهد بود و استفاده از مفاهیم و گزاره‌‌‌های انحرافی یا تکرار ادعاهای نادرست و گمراه‌کننده در مورد این بخش مهم از سرزمین ایران هیچ تغییری در واقعیت امر ایجاد نمی‌‌‌کند.» بقایی همچنین تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران، جزایر یادشده را جزء جداناشدنی از سرزمین ایران دانسته و با احترام به اصول منشور ملل متحد و رعایت اصل حسن همجواری، حاکمیت ملی و صلاحیت‌های حاکمیتی خود را در قبال جزایر ایرانی مورد نظر اعمال می‌کند.»
دفتر نمایندگی ایران در سازمان ملل هم در واکنش به بیانیه اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس تاکید کرد که اروپا اکنون مسیر غلط و خطرناکی را در قبال ایران در پیش گرفته است. در بخشی از این پاسخ که در شبکه ایکس منتشر شده، آمده است: «در خلال حضور سران کشورها در نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل، ۷ تن از رهبران اروپا در ملاقات‌‌‌های جداگانه با رئیس‌جمهور ایران و در یک رویکرد رو به جلو تصریح می‌کنند که نگرانی‌های طرفین از طریق گفتوگو و دیپلماسی قابل حل است، اما در بروکسل بی‌‌‌پروا قوانین بین‌المللی و منشور ملل متحد را نادیده می‌‌‌گیرند و خود را ملعبه ادعاهای واهی علیه حاکمیت و تمامیت ارضی ایران می‌کنند.»
این بیانیه روز گذشته واکنش دیگر مقامات بلندپایه کشور را هم به دنبال داشت. از جمله کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در بیانیه‌‌‌ای با تبیین انگیزه‌‌‌های اتحادیه اروپا در حمایت از ادعای کشور امارات متحده عربی درباره جزایر سه گانه ایرانی، به مقامات امارات هشدار داد: «دشمنی با ایران بر سر تمامیت ارضی آن را کنار بگذارند و به جای توسل به این و آن که در حمایت خود از ادعای امارات، انگیزه‌‌‌های اقتصادی دارند، به گفتوگو بازگردند تا بر اساس حقایق تاریخی و اسناد موجود آنچه موجب رفع اختلاف و توسعه صلح و آرامش در منطقه است دنبال شود، والا راهی را که دیگران جلوی پای آنها می‌‌‌گشایند، جز ویرانی و جنگ نتیجه‌‌‌ای در بر نخواهد داشت.»
خرازی همچنین دربخشی از بیانیه خود تصریح کرد: «موضع دشمنانه اتحادیه اروپا در مورد جزایر سهگانه فاقد هرگونه ارزش حقوقی است و صرفا موضعی سیاسی برای جذب کمک‌‌‌ها و منابع مالی کشورهای ثروتمند خلیجفارس، به‌خصوص امارات متحده عربی، برای جبران هزینه‌‌‌های سنگین مشارکت آنها در جنگ اوکراین است.» همچنین علی اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل هم با محکوم کردن این بیانیه، ادعاهای مطرح شده را بی‌‌‌اساس خواند و بر مالکیت ایران بر جزایر سهگانه تاکید کرد. ولایتی افزود: «جزایر سهگانه ایرانی جزء لاینفک سرزمینی ایران اسلامی است و جمهوری اسلامی ایران اجازه دخالت در امور داخلی خود را به هیچ طرف خارجی نمی‌‌‌دهد.»
روزنامه «دنیای اقتصاد» با توجه به اهمیت این موضوع، در گفتوگو با دو کارشناس مسائل حقوقی و سیاسی، دلایل این تغییر موضع اتحادیه اروپا، تبعات آن و سیاست جمهوری اسلامی ایران برای جلوگیری از تکرار چنین روندها و موضع‌‌‌گیری‌‌‌هایی را مورد بحث قرار داد.
اروپا با ایران سر لج افتاده است
کوروش احمدی، دیپلمات پیشین کشورمان در خصوص موضعگیری اخیر اروپا و استفاده از واژه اشغال برای ایران در رابطه با جزایر سهگانه به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «این لحنی که اتحادیه اروپا راضی به امضای آن شده، مشابه لحن بیانیه‌‌‌های شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب است و تاکنون هیچ کشور غیرعربی نپذیرفته بود با چنین زبان و لحنی اقدام به تایید موضع امارات در مورد سه جزیره ایرانی کند. طی یکی دو سال گذشته، به ترتیب چین، روسیه و آمریکا از موضع امارات حمایت کرده‌‌‌اند و به ترتیب در دسامبر 2022، ژوئیه 2023 و سپتامبر 2023 حمایت خود را علنی اعلام کردند.»
احمدی تاکید کرد: «مساله مهم آنکه محتوای بند مربوط به جزایر بسیار تند و غیراصولی است و سابقه نداشته است. این وجه قضیه را می‌توان به اختلافات و دعواهای اخیر بین ایران و اروپا مرتبط دانست؛ از جمله مساله ادعایی حمایت نظامی ایران از روسیه در جنگ اوکراین، اروپایی‌‌‌ها را با ایران سر لج انداخته و به نظر می‌‌‌رسد که این لحن اتحادیه اروپا درباره جزایر سهگانه ناشی از همین مسائلی است که ظرف یکی دو سال گذشته بین ایران و اروپا رخ داده است.» این دیپلمات باسابقه معتقد است که ایران باید سیاست خارجی منطقه‌‌‌ای متوازن و رابطه عقلانی با همه کشورها داشته باشد تا بتواند از اینگونه مشکلات احتراز کند.
به گفته این کارشناس مسائل حقوق بین‌الملل، امروز هر پنج عضو شورای امنیت در خصوص مساله سه جزیره جانب امارات را گرفته‌‌‌اند. هرچند امارات از نظر فیزیکی و عملی جرات اقدامی علیه حاکمیت ارضی ایران را نخواهد داشت و تمام ایرانی‌‌‌ها صرف‌‌‌نظر از هر اختلافی که ممکن است درباره مسائل داخلی و خارجی داشته باشند، در رابطه با تمامیت ارضی کاملا اتفاق نظر دارند و امارات در این مورد با تمام ایرانی‌‌‌ها مواجه است و نه فقط با دولت. وی افزود: «البته پیرو شرایط حقوقی و سیاسی شکل گرفته امارات نمی‌تواند از نظر عملی و فیزیکی دست به اقدامی بزند اما از نظر حقوقی وقتی چنین موضعی شکل می‌‌‌گیرد، شاید این کشور در آینده بتواند در سازمان ملل اقدامی صورت دهد.»دیپلمات پیشین کشورمان با اشاره به اینکه شرایط امروز از نظر دیپلماسی کاملا به ضرر ایران است، تشریح کرد که امارات حمایت همه کشورهای شورای همکاری و بسیاری از قدرت‌‌‌های بزرگ فرامنطقه‌‌‌ای و بین‌المللی را با خود دارد.
احمدی در نهایت تاکید کرد: «شاید در آینده اگر امارات بخواهد رویه حقوقی را علیه ایران در شورای امنیت دنبال کند، به زعم خود با توجه به این حمایت‌‌‌ها تصور کند که شرایط برای ارائه چنین ادعایی به دیوان بین‌المللی دادگستری وجود دارد. البته این روند از نظر حقوقی به نفع امارات پیش نخواهد رفت ولی به هر حال چنین موضع‌‌‌گیری‌‌‌ها و بیانیه‌‌‌هایی در حمایت از ادعای امارات، تبدیل به یک مجموعه می‌شود که از نظر حقوقی ممکن است به ضرر ایران باشد.»
ابعاد سیاسی موضعگیری اروپا
دکتر مجید محمدشریفی، استادیار گروه روابط بین‌الملل دانشگاه خوارزمی نیز به «دنیای اقتصاد» گفت: «بیانیه مشترک اتحادیه اروپا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از این نظر اهمیت دارد که برای نخستین بار است که کشورهای اروپایی در مورد حاکمیت ایران یا امارات بر جزایر سه گانه اظهارنظر می‌کنند. مساله مهم‌تر اینکه موضعگیری اتحادیه اروپا بعد از یکسری اظهارات تند و خیلی شدید‌‌‌اللحن علیه ایران صورت گرفت.» وی افزود: «متهم کردن ایران به اقدامات بی‌ثبات‌‌‌ساز در خاورمیانه و این ادعا که بی‌‌‌ثباتی‌‌‌های منطقه خاورمیانه را ناشی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می‌‌‌دانند، بی‌سابقه بوده است.»
شریفی در پاسخ به این پرسش که چرا اروپا در این برهه از زمان دست به چنین اقدامی زده توضیح داد: «بعد از اتهام همکاری ایران با روسیه در جنگ اوکراین، اتحادیه اروپا یک سلسله اقدامات علیه ایران مطرح کرد.آنها طی یکسری اتهامات بی‌‌‌اساس، ایران را متهم کردند که در جنگ روسیه به اوکراین به مسکو کمک‌‌‌های تسلیحاتی می‌کند و بعد از آن، موضع‌‌‌گیری‌‌‌شان علیه ایران خیلی سخت‌‌‌تر و شدیدتر شد.» این استاد دانشگاه به جنگ غزه نیز اشاره کرد و ادامه داد: «به دنبال انتشار گزارش واشنگتن پست که به صورت تلویحی ایران را متهم کرده که از عملیات طوفان‌‌‌الاقصی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ اطلاع داشته، موضعگیری اروپایی‌‌‌ها نسبت به ایران سخت‌‌‌تر شد و شاهد اعمال تحریم‌‌‌های هواپیمایی و دیگر تحریم‌‌‌ها بودیم و در نهایت نیز چنین موضع‌‌‌گیری‌‌‌ای را اتخاذ کردند.»
شریفی معتقد است که بخشی از این موضعگیری به دلیل هیجانات اتحادیه اروپا در پی ادعاهای آنها درباره نقش ایران در جنگ روسیه و اوکراین است. وی تشریح کرد: «نکته بعدی این است که اتحادیه اروپا به خوبی متوجه شده که کشورهای شورای همکاری خلیجفارس در یک سیاست هماهنگ تلاش دارند تا سیاستی را در پیش بگیرند که هم چین و هم ایالات متحده آمریکا را در تحولات اقتصادی و امنیتی منطقه خاورمیانه با خود همراه کنند. بنابراین اتحادیه اروپا نمی‌‌‌خواهد از این روند عقب بماند.» استاد دانشگاه خوارزمی با اشاره به اینکه بعد از جنگ روسیه و اوکراین، دسترسی اروپا به منابع انرژی روسیه بسیار بسیار محدود خواهد شد، در نظر دارند که همکاریهایشان را در حوزه انرژی و فناوری‌‌‌های نوین با کشورهای حوزه همکاری خلیج فارس برای سال‌های آینده گسترش دهند.»
شریفی در نهایت گفت: «با در نظر گرفتن این مساله که موضعگیری اتحادیه اروپا نسبت به جزایر سهگانه هیچ مبنای حقوقی ندارد، بیش از جنبه حقوقی باید به جنبه سیاسی و تصوراتی که آنها از تحولات آینده دارند، توجه داشته باشیم. به این مفهوم که آنها با در نظر گرفتن همکاریهایشان در حوزه‌‌‌های مختلف با کشورهای منطقه خلیجفارس از حالا کوشش می‌کنند که بنیان‌‌‌ها یا بسترهای قوی‌‌‌تری را برای همکاری با کشورهای عضو همکاری خلیج فارس فراهم کنند.»
