شاخص‌های حریت و آزادگی (پرسش و پاسخ)

پرسش:

براساس آموزه‌های وحیانی چه شاخص‌ها و نشانه‌هایی برای صفت حریت و آزادگی وجود دارد؟

پاسخ:

مفهوم آزادگی در اسلام

آزادگی مرادف واژه حریت و آزاده مرادف حر در زبان عربی است. واژه مقابل آزادگی؛ بندگی، رقیت، اسارت و اجبار است. آزادی و آزادگی به معنای متداول آن در جهان امروز یعنی رهایی از هرگونه قید و بند و مطلق‌اندیشی و تعصب که هیچ جایگاهی در اسلام ندارد. آزادی در اسلام به معنای رهایی از بندگی غیرخدا یعنی هرگونه مظاهر شرک و بت‌پرستی و هوای نفس و تنها در چارچوب آموزه‌‌های وحیانی و عقلانی رفتار کردن و بندگی خدا را پذیرفتن است. بر این اساس انسان تا زمانی که در وادی بی‌خدایی و خارج از محدوده اطاعت الهی به سر می‌برد اگرچه در ظاهر خود را از قید و بندهای شارع مقدس رها و آزاد می‌بیند، اما در واقع در میان اسارت هزاران نوع دام آشکار و پنهان گرفتار می‌شود، و هوای نفس او هر روز در وادی حیران و سبک زندگی حیوانی حیات او را شکل و جهت می‌دهد. یعنی در واقع او خدا و معبود خود را هوای نفس خود گرفته و در اسارت و بندگی هوای نفس خود می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «أفرایت من اتخذ الهه هواه» آیا پس دیدی کسی را که معبود و خدای خودش را هوای نفسش گرفته بود؟»(جاثیه-23) نتیجه اینکه در اسلام بندگی خدا عین آزادی و آزادگی است و نافرمانی خدا مساوی با اسارت و بردگی می‌باشد.

شاخص‌های آزادگی در اسلام

1- اطاعت از آموزه‌های عقلانی و وحیانی

اگر آزادی و آزادگی به معنای رهایی مطلق از هرگونه قید و بندی نباشد بنابراین اطاعت از آموزه‌های عقلانی و وحیانی به عنوان اولین شاخص آزادگی و حریت در حیات فردی و اجتماعی انسان مطرح می‌شود. نبابراین آزادمنشی با گناه و شهوت‌پرستی و هر کار زشت و ننگ‌آور دیگری ناسازگار است، زیرا دوری از هوای نفس و رذایل اخلاقی شرط اساسی دستیابی به آزادگی می‌باشد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ان صاحب الدین... رفض الشهوات فصار حراً» شخص متدین، از شهوات و هوای نفس دوری گزیده تا آزاده گشته است.(بحارالانوار، ج69، ص277) همچنین امام علی(ع) می‌فرماید: «جمال الحر تجنب العار» جلوه زیبایی انسان آزاده، در پرهیز از ننگ و عار است.(شرح غررالحکم، ج3، ص392)

2- صبر و استقامت

صبر و استقامت لازمه اطاعت از اوامر و نواهی و بندگی خداست، چراکه فراز و نشیب‌های حیات فردی و اجتماعی انسان فراوان است و آزادگی او زمانی محقق می‌شود که در برابر سختی‌ها، مشکلات و مصیبت‌ها صبور و مقاوم باشد و از محدوده و چارچوب‌های احکام الهی خارج نشود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «آزاده، در هر حال آزاده است؛ اگر گرفتاری برایش پیش آید، صبر می‌کند، اگر مصیبت‌ها بر او فرو ریزد، قامتش را نمی‌شکند، اگر اسیر و مقهور گردد، و راحتی‌اش به سختی بدل شود، مانند یوسف صدیق(ع)، آزادی‌اش آسیبی نمی‌بیند.(بحارالانوار، ج71، ص69)

3- فضایل اخلاقی

حریب و آزادگی انسان در چارچوب اطاعت و بندگی خدا، فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی را به دنبال دارد. آزادگی و سجایای اخلاقی در یکدیگر تاثیر متقابل دارند و برخی از صفاتی که در روایات بر آن تاکید شده، عبارتند از: خوشرویی، حیا و عفت، وفا و تدبیر و... امام صادق(ع) می‌فرماید: «پنج خصلت است که اگر در کسی نباشد، چندان سودی نخواهد داشت، وفا، تدبیر، حیا و حسن‌خلق و پنجمین آنها که همه این خصلت‌ها را در خود دارد، آزادگی است.(همان، ج69، ص387)

4- کسب حلال

انسان یا جامعه آزاده، اگر در مقام بندگی و اطاعت خدای متعال باشند، هیچ‌گاه به خودشان اجازه نمی‌دهند که از راه‌های نامشروع امرار معاش نمایند و یا زدوبندهای اقتصادی حیات مادی و معیشتی خود را سامان بخشند. امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «من توفیق الحر اکتسابه المال فی حلّه» کسب درآمد حلال، از توفیق‌های انسان آزاده است.(شرح غررالحکم، ج6 ص36)

5- قطع وابستگی به دنیا

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های انسان‌ها و جوامع آزاده این است که آنها از همه تعلقات و وابستگی‌های دنیوی بریده‌اند و تنها پیوند ناگسستنی آنها با خدای متعال و آموزه‌های وحیانی اوست. «الذین امنوا اشد حباً لله» کسانی که ایمان می‌آورند بیشتر از همه خدا را دوست دارند.(بقره-165) پیامبر اکرم(ص) روزی از اصحاب صفه دیدن می‌کردند، یکی از آنان عرض کرد: یا رسول‌الله(ص)! من از دنیا دل بریده‌ام و سنگ و طلا نزد من یکسان شده است، پیامبر(ص) فرمود: تو اینک حر و آزاده‌ای! (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج11، ص215)