با گذشت ۷ ماه از نگرانیهای فعالان میراث فرهنگی به دنبال انتشار تصاویری از شکافهای عریض در محوطه باستانی نقش رستم و تاثیرات مخرب فرونشست دشت مرودشت در مجاورت این محوطه، هفته گذشته تیم بررسی آخرین وضعیت این محوطه باستانی، نتیجه تحقیقات ۴ ماهه خود را اعلام کرد.
این گزارش توسط روابط عمومی پایگاه میراث جهانی تختجمشید منتشر شد و رییس گروه زمینشناسی دانشگاه شیراز در توضیح نتایج این بررسیها گفت: «پس از اسکن زمین و مطالعات جیپیآر، ژئوفیزیک و ژئوالکتریک در نقش رستم، میتوان گفت فرونشست مربوط به دشت و در بستر خاک دشت اتفاق افتاده و خوشبختانه آثار نقش رستم و به ویژه آرامگاه پادشاهان هخامنشی و نقش برجستههای ساسانی، در دل صخره کنده شده و فرونشست هیچ تاثیری بر آنها ندارد.صخره کوهستان (محل آرامگاهها) تا کیلومترها به هم پیوسته و همه آثار صخرهای نقش رستم از خطر فرونشست مصون هستند و تنها دلنگرانی برای بنای سنگی منسوب به کعبه زرتشت است. این بنا و باروی خشتی نقش رستم هر دو دارای ویژگیهای معماری فوقالعادهای هستند که تاکنون فرونشست نتوانسته خللی به آنها وارد کند.زیرا باروی نقش رستم دارای ۱۰ متر ضخامت بوده و تمام از خشت است و تنها آسیبهایی که به باروی خشتی نقش رستم وارد شده است فرونشستهای ناشی از بارندگی است.»
به دنبال این توضیحات، سرپرست برنامه ساماندهی این محوطه هم در توضیح میزان استحکام بنای کعبه زرتشت گفت: «در زمان کاوشهای باستانشناسی صد سال پیش هیات امریکایی، مشخص شد این بنا سالمترین بنایی است که از روزگار هخامنشی تاکنون به جای مانده و از زیر خاک نمایان شده است. هخامنشیان این بنا را در برابر خطرات زلزله و هر گزند دیگر کاملا ایمن ساختهاند و به دلیل اهمیت مذهبی این بنا، سازه معماری و مصالح سنگی بهکار رفته در ساخت آن یکی از شاهکارهای معماری دوره باستان است. مطالعات در خصوص ایمنی زمین و سطح زیرین این بنا ادامه دارد و به محض تامین اعتبار، مطالعات ژئوتکنیک بستر بنای کعبه زرتشت انجام میشود و مقاومسازی زمین برای این بنا در اولویت است.»
«نقش رستم» در شمال شهرستان مرودشت و در فاصله ۶ کیلومتری شمال «تخت جمشید» مجموعهای شامل آرامگاه ۴ تن از پادشاهان هخامنشی و نقش برجستههایی از پیروزیهای دولت ساسانی است.
این آرامگاهها شامل مقابر داریوش اول، خشایارشا، اردشیر اول و داریوش دوم در دامنه صخرهای کوه رحمت و در ارتفاع ۶۰ متری ساخته شده که با توجه به زمان درگذشت هر یک از این ۴ پادشاه، همگی حدود ۲۵۰۰ سال قدمت دارند. سنگنگارههایی پایینتر از مقبرهها و بر دامنه کوه هم، شرح افتخارات و تاجگذاری شاهان ساسانی است. روبهروی دامنه کوه و روبهروی آرامگاه داریوش دوم، یک بنای سنگی از جنس سنگ آهک سفید و با فرم مکعب مستطیل، چند متر پایینتر از سطح زمین ساخته شده که «کعبه زرتشت» نامیده میشود و ۳۰ پله سنگی از کف محوطه پیرامون کعبه زرتشت به تنها ورودی این بنا میرسد.
اهمیت کعبه زرتشت به واسطه کتیبههای نقر شده بر بدنه شمالی، جنوبی و غربی بناست؛ کتیبههایی به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی که در دوره ساسانیان نوشته شده و طبق گفته باستانشناسان، مهمترین سند تاریخی بازمانده از دوره ساسانیان است و کارشناسان میراث فرهنگی هم میگویند که این کتیبهها، تنها سند جغرافیای تاریخی از حدود و ثغور مرزهای زمینی ایران به شمار میرود.
سابقه اولین کاوشها در محوطه باستانی «پارسه» به بیش از ۱۰۰ سال قبل برمیگردد. اینکه در این ۱۰۰ سال، تاثیرات مخرب فرونشست دشت مرودشت در جوار «نقش رستم» و مجموعه «تخت جمشید» و بیتوجهی تمام دولتهای این دههها به تاثیرات ویرانگر مجوز به برداشت آب از منابع زیرزمینی و کشت و دامپروری در جوار مهمترین بنای بازمانده از دوره هخامنشی، برای آیندگان چه به یادگار خواهد گذاشت، هنوز معلوم نیست. ولی شکافهایی که در دیواره کعبه زرتشت ایجاد شده و شکافهایی در کف محوطه نقش رستم حتما به تخریب منجر خواهد شد. تخریبی که فقط و فقط یک دلیل دارد؛ دغدغه نداشتن برای میراث فرهنگی یک ملت که دیگر فقط متعلق به یک ملت نیست و متعلق به ملتها و جهان و نسلهاست. مهدی زارع، رییس مرکز پیشبینی زلزله و استاد زلزلهشناسی، در جلسهای که هفته گذشته در شیراز برگزار شد حضور داشته و طی هفتههای قبل هم از محوطه «نقش رستم» و زمینهای مجاورش بازدید کرده و آثار تخریب کوتاهمدت و بلندمدت حاصل از مداخلات و تصمیمهای غیرعلمی و شتابزده و برآمده از رانت و نادانی را به چشم دیده است. زارع در گفتوگو با «اعتماد» پیشبینیهای تلخی دارد؛ اینکه خالی شدن زمین زیر پای دشت مرودشت برای محوطههای باستانی مجاورش چه سرنوشتی رقم خواهد زد، اینکه عاقبت کعبه زرتشت چگونه خواهد بود، اینکه فرونشست دشت مرودشت که به مزرعه و مرتع پررونق کشاورزان و دامداران تبدیل شده تا چه حد در فعال شدن گسلهای زیرپای کوه رحمت اثرگذار خواهد بود و....
از ماههای قبل، اخباری درباره خطرپذیری محوطه باستانی نقش رستم به دلیل تشدید فرونشست در دشت مرودشت مطرح بود. اما هفته گذشته به دنبال بازدید و بررسی گروهی از کارشناسان از این محوطه باستانی، رییس گروه زمینشناسی دانشگاه شیراز در اعلام نتایج بررسیها گفت که به دلیل قرار گرفتن آرامگاه ۴ پادشاه هخامنشی در صخرههای دامنه کوه رحمت و به دلیل پیوستگی چند کیلومتری صخرههای کوه و به دلیل وقوع فرونشست در بستر دشت مرودشت، هیچ خطری این مقبرهها را تهدید نمیکند. شما یکی از اعضای این گروه کارشناسی بودید که از محوطه باستانی نقش رستم بازدید کردید. نوع و میزان خطرپذیری محوطه باستانی نقش رستم را چگونه تحلیل میکنید؟
وضعیت محوطه باستانی نقش رستم را باید از دو منظر کلی و محلی تحلیل کنیم. واقعیت این است که در مجاورت محوطه باستانی نقش رستم در دشت مرودشت، به دلیل کشاورزی و دامپروری گسترده در این دشت و تداوم کشت برنج و ذرت در زمینهای مجاور محوطه باستانی، برداشت آب از منابع زیرزمینی به میزان بسیار زیاد همچنان ادامه دارد به گونهای که حدود ۲۰ سال قبل، آب مورد نیاز کشاورزی و دامپروری در این دشت، از عمق حدود ۴۰ تا ۵۰ متری زمین برداشت میشده اما هم اکنون حتی در عمق ۳۲۰ متری چاههای عمیق هم به آب نمیرسند! این وضع در حالی ادامه دارد که میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی دشت، بیش از میزان تغذیه دشت است. برداشت گسترده از منابع آب زیرزمینی در دشت مرودشت، موجب بیشترین میزان فرونشست در این دشت شده به گونهای که میزان فرونشست دشت مرودشت طی سالهای اخیر به حدود ۲۰ تا ۳۰ سانت در سال رسیده که عدد بسیار زیادی است. محوطههای باستانی تخت جمشید و نقش رستم هم در مجاورت دشت مرودشت است که بخشهایی از این محوطهها هم به دلیل فرونشست دشت، در معرض آسیب قرار گرفته است. البته آنچه که مردم به نام تخت جمشید میشناسند و در واقع، همان محوطه کاخها، به دلیل اینکه روی سنگهای دامنه کوه رحمت بنا شده، به طور مستقیم در معرض نشست قرار نمیگیرد. مجموعه تخت جمشید، گستره بزرگی با سیستم آبیاری و کانالکشی است و البته در این مجموعه، حدود ۵۵ سال قبل مستحدثاتی برای برگزاری جشنهای ۲۵۰۰ ساله ایجاد شد که این مستحدثات در معرض آسیب است چون اغلب، در دشت آبرفتی ساخته شده است. در محوطه باستانی نقش رستم هم البته آرامگاه ۴ پادشاه هخامنشی در صخره ساخته شده و بنابراین، هر اتفاقی در دشت بیفتد، آرامگاهها آسیب نمیبیند ولی تهدید اصلی متوجه بنای کعبه زرتشت است که در محوطه نقش رستم، روی زمین ساخته شده و همین امروز هم به طور مستقیم در معرض فرو نشست قرار گرفته و متاسفانه، نشست کعبه زرتشت به سرعت در حال گسترش است. متاسفانه تا امروز هیچ پایش دقیق نقشهبرداری در مورد گسترش نشست در کعبه زرتشت انجام نشده که به باور من، فقط در صورت انجام برداشت دقیق نقشهبرداری، میتوان توسعه نشست کعبه زرتشت را مشخص و برای جلوگیری از آن چارهیابی کرد. آنچه تا امروز برای بررسی تهدیدها علیه محوطه نقش رستم و بنای کعبه زرتشت انجام شده شامل تحقیقاتی مبتنی بر سنجش رادار و توسط کارشناسان دانشگاه شیراز، دانشگاه آزاد شیراز، سازمان زمینشناسی در تهران و شیراز و پژوهشگاه میراث فرهنگی بوده و نتایج همین بررسیها، واقعیت فرونشست در دشت مرودشت و همچنین، جدی بودن خطر فرونشست برای این محوطههای باستانی را تایید کرده و باید به ضرورت توقف هرچه سریعتر برداشت از منابع آب زیرزمینی و توقف کشاورزی و دامپروری در دشت مرودشت توجه شود چون تداوم این وضع، بر این بناهای باستانی که در فهرست میراث جهانی هم به ثبت رسیدهاند، تاثیرگذار خواهد بود. اما نکتهای که معمولا لابهلای پررنگ شدن فرونشست دشت مرودشت کمرنگ شده، ضرورت رعایت و اجرای پروتکلهای حفاظت، پایش و مرمت محوطههای باستانی است. در عکسهایی که منتشر کردهام میتوان به وضوح مشاهده کرد که در محوطه نقش رستم، یک جوی زهکش درست کردهاند که ایجاد این جوی زهکش، یک اقدام کاملا غیرعلمی است علاوه بر اینکه نحوه حفر این جوی این گونه است که انگار تعدادی کارگر را آوردهاند تا کف محوطه را به این شیوه کندهکاری کنند. محوطه باستانی نقش رستم با یک گاراژ اتوبوسرانی فرق داشته و نباید به این شکل زهکشی میشد که به نظر من، همین زهکشی کف محوطه نقش رستم، موجب توسعه شکافها شده. در محوطه نقش رستم، ما با چند نماد شناخته شده کل تاریخ و فرهنگ ایران در سراسر جهان مواجهیم که یکی از این نمادها، زانو زدن والرین در مقابل خشایارشاه و تاجگذاری اردشیر بابکان است. در چنین محوطهای، هر گونه اقدام و بررسی و پایش باید با حساسیت و دقت ویژه صورت بگیرد در حالی که به نظر میرسد ظرف دو یا سه سال اخیر، میراث فرهنگی استان فارس جز دریافت وجه بلیت از گردشگران ورودی، هیچ کاری برای نگهداری و پایش و مرمت در این محوطه انجام نداده و البته اقدامات پیش از این سه سال هم چندان قابل تعریف نبوده است.
شما در محوطه نقش رستم چه تخریبهایی مشاهده کردید؟
ما آسیبهایی که به محوطه کعبه زرتشت وارد شده را دیدیم. شکافها در محوطه کعبه زرتشت در حال گسترش است و البته شیوه برخورد با این شکافها تا امروز این بوده که روی شکافها را بپوشانند که این نحوه برخورد با شکاف، همان چیزی است کهدر زمین کشاورزی اتفاق میافتد اما محوطه کعبه زرتشت، زمین کشاورزی نبوده و بنابراین، پرکردن شکافها، روش منطقی و درستی نیست.
در کف محوطه نقش رستم چه تخریبهایی را شاهد بودید؟
به ما گفتند که به دنبال بارندگی شدید فروردین و اردیبهشت امسال در دشت مرودشت، داخل ترانشهای که سالها قبل توسط کاوشگران و باستانشناسان حفر شده بود، آب جمع شده و رییس محوطه هم به این نتیجه رسیده که همین ترانشه قدیمی را توسعه بدهند تا به یک جوی زهکش طولانی تبدیل شود که حالا داخل همین جوی زهکش هم شکاف ایجاد شده و البته که ایجاد این زهکش، کاملا غیراصولی و غیرقانونی و خلاف پروتکل نگهداری و پایش و مرمت میراث فرهنگی است ولی با این حال، چاره این چند ماه این بوده که برای هر قسمتی از محوطه نقش رستم که دچار آبگرفتگی شده، به همین شیوه متوسل شدهاند. برداشت من این است که مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس که ظرف ۵ یا ۶ ماه اخیر هم منصوب شده، فرد علاقهمندی است که برای استفاده از نظرات کارشناسان و جلوگیری از اقدامات عبث تلاش میکند چون در این مجموعه با سلسله مراتبی شامل مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس مواجهیم که این اتفاقات هم در پایگاه جهانی تخت جمشید رخ داده است.
از صحبتهای شما میتوان این طور برداشت کرد که کعبه زرتشت با خطر جدی مواجه است چون کعبه زرتشت، کف محوطه نقش رستم واقع شده و شکافها بر دیوار کعبه زرتشت هم نشان میدهد که این بنا از فرونشست دشت مرودشت به طور جدی آسیب دیده. شما متخصص زلزلهشناسی هستید. این سوال را با توجه به تخصص شما میپرسم؛ آیا فرونشست در دشتها میتواند به وقوع زلزله یا تشدید آسیبهای متعاقب زلزله منجر شود؟
بله؛ در هر دو مورد جواب مثبت است. منتها علاوه بر نگرانی بابت تشدید خطر زلزله، باید به این مساله هم توجه کنیم که اگر گسلهای در مرحله بحرانی، گسیختگی یا مرحله نهایی گسیختگی باشد و در محیط استقرار این گسله، فرونشست گستردهای ایجاد شود، ممکن است تحریک نهایی رخ بدهد و زمین لرزه اتفاق بیفتد. آنچه در مورد محوطه نقش رستم میتوان گفت این است که چندین گسل در همان رخ سنگی که آرامگاه ۴ پادشاه هخامنشی ساخته شده، وجود دارد ولی هخامنشیان در همان زمان از وجود شکستگی گسله با خبر بودند و با هوشمندی از این شکستگیهای گسله برای زهکش آب استفاده کردهاند. طبق اطلاعاتی که تاکنون داریم، طی ۲۵۰۰ سال اخیر زلزله مهمی در محوطه تخت جمشید و نقش رستم اتفاق نیفتاده اما این به آن معنا نیست که در این محوطه هرگز زمینلرزه بزرگی اتفاق نخواهد افتاد. طبق نظریهای آزمون نشده و فقط به عنوان یک پیشفرض، گفته میشود که تخت جمشید بر اثر وقوع زمینلرزه تخریب شده و اسکندر نقشی در تخریب تخت جمشید نداشته ولی بعضی دیگر از ایرانشناسان میگویند که ممکن است حضور اسکندر در تخت جمشید با وقوع زمینلرزه همزمان شده باشد چون اسکندر نمیتوانسته با یک حمله، آن کاخهای باشکوه را از بین ببرد. البته تاکنون در مورد صحت این نظرات، تحقیقی صورت نگرفته و بنابراین بر مبنای همان نگاه کلاسیک میتوان گفت که طی ۲۵۰۰ سال اخیر یا حداقل، از زمان حمله اسکندر و از حدود ۲۳۰۰ سال قبل تا امروز، زمینلرزه مهمی در این محوطه رخ نداده است. حالا در مرور مجدد سوال شما و متاثر شدن فرونشست دشت مرودشت از گسلها، جواب مثبت است چون دشتها به دلیل گسلها شکل گرفتهاند و بنابراین نشستها هم تحت تاثیر گسلها هستند. نتایج تحقیقات تئوریک هم نشان میدهد که نشستها هم بر تحریک گسلها اثرگذارند ولی جواب به این سوال که این تاثیرگذاری در کدام نقطه باعث کدام اتفاق احتمالی خواهد شد، نیازمند بررسیهای دقیق بر محوطه باستانی شهر پارسه و شامل تخت جمشید، نقش رستم و حتی پاسارگاد است.
طی روزهای اخیر و بعد از گذشت حدود ۱۰ سال این خبر دوباره اعلام شد که چون نقش رستم در صخرههایی بسیار قطور ساخته شده، آرامگاههای واقع در صخرهها بر اثر فرونشست آسیبی نمیبینند. آیا این اظهارنظر درست است؟ آیا فرونشست و خالی شدن زیر زمین، دوام و استقامت صخره را تحت تاثیر قرار نخواهد داد؟
این تاثیرات به صورت فوری نخواهد بود و بنابراین، انتظار نداریم که فرونشست دشت مرودشت، در کوتاهمدت به ایجاد ترک و کج شدن مقبرههای داخل صخرهها منجر شود. فعلا فوریترین آسیب بر اثر فرونشست در محوطه شهر پارسه را در کعبه زرتشت شاهدیم. اما فرو نشست در مجموع یک استرس در این محوطه ایجاد میکند و شکل کل دشت تحت این استرس تغییر خواهد کرد و چه بسا این استرس در درازمدت بر صخرهها هم اثر بگذارد که حتما با روند مستمر فرونشست در دشت مرودشت، تمام محوطهها از این پدیده تاثیر خواهند گرفت به این معنا که فرونشست در درازمدت به ناپایداریهای دامنه کوه میانجامد و حتما بر زهکشها اثر جدی میگذارد و بدون شک، کل محیط را به هم میریزد.b
