کشورها برای ایجاد یک پول مشترک باید جریان تجارت، نیروی کار و سرمایه بین آنها حداکثر آزادی را داشته باشد؛ این به معنای آن است که اقتصادهای آن کشورها باید مشابه یکدیگر باشند. اما کشورهای عضو بریکس هر یک دارای اقتصادی متفاوت از دیگری هستند؛ برخی از آنها مصرفکنندگان بزرگ انرژی و برخی دیگر تولیدکنندگان بزرگ انرژی هستند. بنابراین، چنین گروهی نمیتوانند یک ارز مشترک ایجاد کنند. از سوی دیگر، هند به عنوان بزرگترین سرمایهپذیر دلاری فعلی و کشوری که مستقیماً از ساختار دلار استفاده میکند، تمایلی به انجام چنین ریسک بزرگی ندارد.
مسعود پزشکیان، رئیسجمهور جدید ایران، در شهر کازان روسیه با رهبران گروه بریکس در اجلاس این گروه دیدار کرد.
با این حال، تا زمانی که اصل را نداشته باشیم، افزودن فرع نمیتواند دردی از ایران دوا کند. مانند ماشینی که تنها با توان موتور و سوخت بنزین حرکت میکند، ایران نیز باید تحریمها را کنار بگذارد و به افایتیاف بپیوندد تا بتواند مشکلات اقتصادیاش را حل کند. تا زمانی که یک ماشین موتور نداشته باشد، افزودن پیمانهای مختلف تنها به مثابه اکسسوریهای زیبا اما نهچندان کاربردی خواهد بود. متأسفانه، در کشور موجی از خوشبینی نسبت به بریکس وجود دارد.
البته این مسئله برای مردمی که زمانی به دنبال عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای نیز تصور میکردند وضعیت اقتصادی کشور بهبود مییابد امر جدیدی نیست. به چند دلیل واقعبینی نسبت به دستاوردهای بریکس ضروری است: اول اینکه، اگرچه به این نهاد به عنوان نمادی از حرکت به سمت چندجانبهگرایی نگریسته میشود اما رویکرد تمام اعضا در حال حاضر به چالش کشیدن نظم کنونی و نهادهای موجود در آن نیست.
دوم اینکه، اگرچه سهم جمعی اعضا از تجارت جهانی کم نیست اما بسیاری از اعضا دارای روابط اقتصادی، فناورانه یا حتی امنیتی با آمریکا و غرب هستند، در نتیجه، در سیاست خارجی آنها، سیاستهای آمریکا همچنان تاثیرگذار خواهد بود. آمریکا نیز از ابزارهای مهمی برای اثرگذاری بر سیاست خارجی اعضا در سطوح مختلف برخوردار است.
موضوع سوم، چالشها یا حتی فقدان اطمینان میان اعضاست. در این خصوص، میتوان به اختلافات چین و روسیه، چین و هند و دیگر موضوعات اشاره کرد که همین امر انسجام بریکس را نیز تحتتاثیر قرار خواهد داد. در کنار اینها، به نظر میرسد قدرتهای عضو از جمله چین همچنان خواهان پیشبرد روابط با دیگر کشورها بر مبنای چارچوبی دوجانبه هستند تا اینکه خود را در قید و بند چارچوب نهادی و سازمانی کنند.
جایگزینی دلار؟
همچنین، در چند هفته گذشته که مسئله بریکس دوباره تبدیل به مسئله روز شده بود، برخی از احتمال به وجود آمدن پول جایگزین میان این کشورها سخن گفتند و امیدوار بودند که این کشورها به کمک هم بتوانند دلار را حذف کنند؛ این در حالی است که با توجه به وضعیت دلار در تجارت جهانی، نقش و نفوذ آمریکا در سیاست و اقتصاد جهان و همچنین روابط گسترده اقتصادی و تجاری برخی اعضای بریکس با واشنگتن در حال حاضر چشماندازی برای حرکت به این سمت وجود ندارد. بنابراین، این موضوع به این معناست که تصمیمگیران کشور در تنظیم سیاست خارجی باید بر مبنای واقعیات موجود و حتی نگاه تاریخی عمل کنند.
بریکس و پول مشترک
کشورها برای اینکه بتوانند یک پول مشترک داشته باشند، باید جریان تجارت، نیروی کار و سرمایه مابین آن کشورها حداکثر آزادی را داشته باشد؛ این به معنی آن است که اقتصادهای آن کشورها اقتصادهای شبیه به هم باشد. این در حالی است که کشورهای عضو بریکس هر یک اقتصادی متفاوت از دیگری دارند؛ برخی از مصرفکنندگان بزرگ انرژی و برخی دیگر تولیدکنندگان بزرگ انرژی هستند. بنابراین چنین گروهی نمیتوانند یک ارز مشترک به وجود آورند. از سوی دیگر، هند به عنوان بزرگترین سرمایهپذیر دلاری فعلی و کشوری که مستقیماً از ساختار دلار استفاده میکند، راضی نمیشود چنین ریسک بزرگی انجام دهد.
اقتصاد بدون افایتیاف و با بریکس
شورای آتلانتیک در گزارشی نوشته است: «اقتصاد ایران در شرایط سختی قرار دارد. دادههای مرتبط با تفاوت نرخ رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) در بین کشورهای بریکس از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ نشان میدهد که نرخ رشد ایران کاهش داشته است.» به ادعای این نشریه «انتظار میرود اقتصاد این کشور با نرخهای رشد در حدود ۲ درصد و تورم در حدود ۳۴ درصد با مشکلاتی روبهرو باشد. طبق گزارش رسانههای محلی، قیمت نان در سال گذشته افزایش یافته و سایر نیازهای اساسی مانند آب و مسکن نیز افزایش قیمت را تجربه کردهاند.»
شورای آتلانتیک در ادامه آورده، «تحریمها بخشی از ماجراست. از زمان تحریمهای اولیه اقتصادی ایران، رشد تولید ناخالص داخلی این کشور از سال ۲۰۱۱ به طور مداوم کاهش یافته است. پیشبینیهای صندوق بینالمللی پول نشان میدهد که تولید ناخالص داخلی ایران تا سال ۲۰۲۹ همچنان روند نزولی را طی کند. فارغ از تحریمها، بخشی از وضعیت اقتصاد ایران به شرایط نیروگاههای گاز و انرژی مربوط است، به ادعای این نشریه تاسیسات و زیرساختهای انرژی ایران تنها با ۷۰ درصد ظرفیت را تامین میکنند.»
به ادعای آتلانتیک، «شرایط دشوار انرژی نیز صادرات ایران، بهویژه تولید فولاد (یکی از بزرگترین صادرات غیرنفتی ایران) را تحت تاثیر قرار داده تا جایی که نرخ صادرات این کالا ماه گذشته ۵۰ درصد کاهش یافت. علاوه بر این، ایران با وجود کمبود مداوم انرژی و کسری ۱۷۰۰۰ مگاواتی برق، در حال صادرات برق نیز است. قیمتهای داخلی انرژی بهقدری کنترل میشود که حتی شرکت دولتی انرژی، توانیر، مجبور میشود برق را با نرخهای بالاتر به خارج از کشور بفروشد.»
در این گزارش همچنین توضیح داده شده است که در عرصه بینالملل تجارت بین ایران و بزرگترین شرکای تجاریاش - چین، امارات متحده عربی، عراق، روسیه، هند و ترکیه - در سال ۲۰۲۳ کاهش یافت. از زمان اعمال مجدد تحریمها علیه ایران در سال ۲۰۱۸، پالایشگاههای مستقل چینی خریداران اصلی نفت خام ایران بودهاند و از تخفیفهای کشورهای تحریمشده مانند ایران، روسیه و ونزوئلا استفاده میکنند. بسیاری از معاملات نفتی با ارز و سیستمهای پرداخت چین انجام شد و به ایران اجازه داد تا تحریمها را دور بزند.
سال گذشته صادرات نفت به چین حدود ۵ درصد از کل تولید اقتصادی ایران را تشکیل میداد. با این حال، تضعیف اقتصاد چین و کاهش تقاضای داخلی برای نفت اکنون اثرات موجی بر فروش تهران گذاشته است. پالایشگاههای چینی همچنین گزارش میدهند که فروشندگان ایرانی در تلاش برای افزایش قیمتها با ارائه تخفیفهای کمتر با تشدید تنشها در خاورمیانه هستند.
ایران از اجلاس بریکس بهعنوان فرصتی برای اجرایی کردن مشارکتهای تجاری و مالی با متحدانش، به عنوان بخشی از سیاست «نگاه به شرق» استفاده خواهد کرد. هدف پزشکیان جذب سرمایهگذاری داخلی و انتقال مطمئن فناوری برای رفع کمبود انرژی در ایران و تقویت تولید در بخشهای کلیدی مانند فولاد خواهد بود. محمدرضا فرزین، رئیس بانک مرکزی ایران، پیش از این اعلام کرده بود که قصد دارد زمینه را برای عضویت در بانک توسعه نوین تحت رهبری بریکس هموار کند.
به واسطه این عضویت، ایران امیدوار است که اهداف توسعه خود را مستقل از بانک جهانی و سایر مؤسسات مالی غربی پیش ببرد؛ دستور کاری که به گفته فرزین، محور اصلی این اجلاس خواهد بود. در شرایطی که درگیریها در خاورمیانه همچنان سرفصلهای اصلی خبرهاست، چالشهای اقتصادی و انرژی ایران نیز مورد توجه قرار گرفته است. واقعیت این است که پزشکیان در نشست سران بریکس به دنبال حمایت اعضای این نهاد نهتنها در حوزه نظامی، بلکه برای بهبود وضعیت اقتصادی است.
