چه کسی مالک ماه است؟

ما در میانه یک یورش همه‌جانبه به ماه هستیم. تعداد کشورها و شرکت‌هایی که در مسابقه‌ دسترسی به منابع و تسلط بر فضا، چشم به سطح ماه دوخته‌اند، روزبه‌روز بیشتر می‌شود. اما آیا ما آماده این دوران جدید از اکتشافات قمری هستیم؟

چندی پیش تصاویری از پرچم چین که روی ماه به اهتزاز درآمد، به زمین مخابره شد. این چهارمین فرود این کشور روی سطح ماه و نخستین ماموریتی بود که در آن نمونه‌هایی از خاک سمت پنهان ماه را به زمین بازمی‌گرداند. در بیش از یک سال گذشته، هند و ژاپن نیز فضاپیماهایی بر سطح ماه فرود آورده‌اند. در ماه فوریه، یک شرکت آمریکایی به عنوان نخستین شرکت خصوصی موفق به فرود آوردن یک سطح‌نشین روی ماه شد و شرکت‌های زیاد دیگری نیز در صف هستند.

در همین حال، ناسا می‌خواهد با فضانوردان برنامه آرتمیس، در سال ۲۰۲۶ انسان‌ را به سطح ماه بازگرداند. چین هم اعلام کرده که تا سال ۲۰۳۰ فضاپیمای با سرنشین به ماه خواهد فرستاد. و به جای بازدیدهای کوتاه، برنامه این است که پایگاه‌های دائمی ساخته شود.

اما در عصری که رقابت‌ قدرت‌های بزرگ دوباره رونق گرفته، این مسابقه فضایی جدید می‌تواند تنش‌های زمینی را به سطح ماه منتقل کند.

جاستین هولکوم، زمین‌شناس از دانشگاه کانزاس، هشدار می‌دهد که «رابطه ما با ماه به زودی به شکلی اساسی تغییر خواهد کرد». او می‌گوید سرعت اکتشافات فضایی اکنون «از قوانین موجود پیشی گرفته است».

یکی از توافق‌نامه‌های سازمان ملل مربوط به سال ۱۹۶۷ می‌گوید که هیچ کشوری نمی‌تواند مالک ماه باشد. این توافق که «پیمان ماورای جو» نام دارد، می‌گوید ماه به همه تعلق دارد و هر گونه اکتشافی باید به نفع تمام بشریت و به مصلحت همه کشورها باشد.

در حالی که این پیمان بسیار صلح‌آمیز و مشارکتی به نظر می‌رسد -و همین طور هم هست- نیروی محرکه پشت پیمان ماورای جو، نه حس همکاری، که سیاست‌های مربوط به دوره جنگ سرد بود.

با افزایش تنش‌ها بین آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی پس از جنگ جهانی دوم، این نگرانی وجود داشت که فضا به میدان نبرد نظامی تبدیل شود، به همین دلیل بخش اصلی پیمان این بود که هیچ‌گونه سلاح هسته‌ای نمی‌تواند به فضا فرستاده شود. بیش از ۱۰۰ کشور این پیمان را امضا کردند.

اما این عصر فضایی جدید با آن دوران متفاوت به نظر می‌رسد.

یک تغییر عمده این است که ماموریت‌های امروزی ماه تنها پروژه‌های دولتی نیستند، بلکه شرکت‌های خصوصی نیز در این رقابت حضور دارند.

در ماه ژانویه، یک برنامه تجاری آمریکایی به نام «پرگرین» اعلام کرد که خاکستر انسان، نمونه‌های دی‌ان‌ای و یک نوشیدنی ورزشی را با برندسازی کامل به ماه می‌برد. نشت سوخت مانع از رسیدن آن به ماه شد، اما بحث‌هایی را درباره انطباق این محموله متنوع با اصول پیمان ماورای جو برانگیخت که می‌گوید اکتشاف‌ها باید به نفع تمام بشریت باشد.

میشل هانلون، وکیل امور فضایی و بنیان‌گذار سازمانی که به دنبال حفاظت از نقاط فرود آپولو روی ماه است است، می‌گوید: «ما فقط به این دلیل که توانایی‌اش را داریم، شروع به ارسال چیزهایی به آنجا کرده‌ایم. دیگر هیچ گونه قاعده و دلیل منطقی وجود ندارد.» او می‌گوید: «ماه ما در دسترس است و اکنون شروع به سوء استفاده از آن کرده‌ایم.»

سعید مستشار، مدیر موسسه سیاست و قانون فضایی لندن می‌گوید حتی اگر شرکت‌های خصوصی در حوزه فعالیت‌های مربوط به ماه در حال افزایش باشند، دولت‌ها همچنان بازیگران اصلی این عرصه باقی می‌مانند. او می‌گوید هر شرکتی نیاز به مجوز از یک کشور دارد که دولت آن محدود و متعهد به پیمان‌های بین‌المللی است.

پیوستن کشورها به باشگاه نخبگان فرود آمدن در ماه، همچنان اعتبار زیادی به همراه دارد. هند و ژاپن، بعد از ماموریت‌های موفقیت‌آمیزشان، می‌توانند ادعا کنند که اکنون دیگر بازیگران جهانی فضایی هستند.

و یک کشور با صنعت فضایی موفق می‌تواند از طریق ایجاد شغل و نوآوری، به اقتصاد خود کمک بزرگی کند.

در حالی که به نظر می‌رسد سطح ماه خالی از منابع است، اما حاوی مواد معدنی مانند عناصر نادر خاکی، فلزاتی مانند آهن و تیتانیوم و همین طور هلیوم است که در همه چیز از ابررساناها تا تجهیزات پزشکی به کار می‌رود.

برآوردها درباره ارزش این منابع بسیار متفاوت است، از میلیاردها تا کوادریلیون‌ها دلار. بنابراین به راحتی می‌توان فهمید که چرا برخی ماه را به عنوان مکانی برای کسب درآمد هنگفت می‌بینند. با این حال باید توجه داشت که این یک سرمایه‌گذاری بسیار بلندمدت است و هنوز فاصله زیادی با فناوری مورد نیاز برای استخراج و بازگشت این منابع داریم.

سال ۱۹۷۹، یک پیمان بین‌المللی اعلام کرد که هیچ دولتی یا سازمانی نمی‌تواند ادعای مالکیت منابع موجود در ماه را داشته باشد. اما این پیمان محبوبیت چندانی نداشت. تنها ۱۷ کشور به آن پیوستند که شامل هیچ‌کدام از کشورهایی که به ماه رفته‌اند، مثل آمریکا نمی‌شود.

در واقع، ایالات متحده در سال ۲۰۱۵ قانونی را تصویب کرده که به شهروندان و صنایع خود اجازه می‌دهد تا هرگونه ماده فضایی را استخراج کنند، استفاده کنند و بفروشند.

میشل هانلون به من گفت: «این قانون باعث نگرانی‌های زیادی در جامعه بین‌المللی شد. اما به تدریج، کشورهای دیگر نیز قوانین مشابهی وضع کردند.» لوکزامبورگ، امارات متحده عربی، ژاپن و هند از جمله این کشورها بودند.

اما ی که می‌تواند بیشترین تقاضا را داشته باشد، ماده‌ای غیرمنتظره است: آب.

سارا راسل، پروفسور سیاره‌شناسی در موزه تاریخ طبیعی بریتانیا، می‌گوید: «بعد از تجزیه و تحلیل اولین سنگ‌های ماه که فضانوردان آپولو به زمین آورده بودند، تصور می‌شد که آنها کاملا خشک هستند.»

«اما حدود ۱۰ سال پیش یک نوع انقلاب رخ داد و ما فهمیدیم که این سنگ‌ها دارای ردپایی از آب هستند که در کریستال‌های فسفات نهفته‌اند.»

او می‌گوید در قطب‌های ماه، حتی آب بیشتری وجود دارد؛ ذخایر یخ آب که در گودال‌های همیشه در سایه، منجمد شده‌اند.

بازدیدکنندگان آینده ماه می‌توانند از آن آب برای آشامیدن استفاده کنند، می‌توان آن را برای تولید اکسیژن به کار برد و فضانوردان می‌توانند با تجزیه آن به هیدروژن و اکسیژن، حتی از آن برای تولید سوخت موشک استفاده کنند که به آن‌ها اجازه می‌دهد از ماه به مریخ و فراتر از آن سفر کنند.

آمریکا اکنون در تلاش است تا مجموعه‌ای جدید از اصول راهنما را برای اکتشافات قمری و بهره‌برداری از منابع ماه ایجاد کند. پیمان موسوم به آرتمیس بیان می‌کند که استخراج و استفاده از منابع ماه باید به گونه‌ای انجام شود که با پیمان ماورای جو سازگار باشد، اگرچه می‌گوید ممکن است لازم باشد قوانین جدیدی هم وضع شود.

تا الان بیش از ۴۰ کشور این توافق‌نامه‌های غیرالزام‌آور را امضا کرده‌اند، اما غیبت چین در میان آنها به شکل قابل توجهی مشهود است. بعضی هم استدلال می‌کنند که قوانین جدید برای اکتشافات ماه نباید از سوی یک کشور واحد هدایت شود.

سعید مستشار می‌گوید: «این کار در حقیقت باید از طریق سازمان ملل متحد انجام شود چون مسئله‌ای است که به همه کشورها مربوط می‌شود.»

اما دسترسی به منابع نیز می‌تواند باعث یک درگیری دیگر شود.

در حالی که در ماه فضای زیادی وجود دارد، مناطق نزدیک به گودال‌های پر از یخ، مرغوب‌ترین زمین‌های ماه هستند. اگر همه بخواهند در همان نقاط پایگاه داشته باشند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ و پس از آن که یک کشور پایگاه خود را تأسیس کرد، چه چیزی مانع از این می‌شود که کشور دیگری پایگاه خود را در فاصله‌ای خیلی نزدیک‌ ایجاد نکند؟

جیل استوارت، محقق سیاست و حقوق فضایی در مدرسه اقتصاد لندن می‌گوید: «من فکر می‌کنم در این میان یک شباهت جالبی با جنوبگان وجود دارد. احتمالا مانند آنچه در این قاره رخ داده، شاهد ایجاد پایگاه‌های تحقیقاتی در ماه خواهیم بود،.»

اما تصمیم‌های مشخص درباره یک ایجاد یک پایگاه جدید در ماه، مثل اینکه مساحتش چند کیلومتر مربع است یا چند صد کیلومتر مربع، ممکن است به اولین کسی برسد که در آنجا پایگاه می‌زند.

جیل استوارت می‌گوید: «قطعا امتیاز پیشگام بودن وجود خواهد داشت.»

«بنابراین اگر بتوانید اولین کسی باشید که به آنجا می‌رسد و اردوگاه خود را برپا می‌کند، می‌توانید اندازه منطقه انحصاری خود را تعیین کنید. این به معنای آن نیست که شما مالک آن زمین هستید، اما می‌توانید از آن فضا استفاده کنید.»

در حال حاضر، اولین ساکنان به احتمال زیاد از آمریکا یا چین خواهند بود، تا یک لایه جدید رقابتی به رابطه پرتنش آنها اضافه شود. و احتمالا آنها استانداردها را تعیین خواهند کرد. قوانینی که اولین کسانی که به آنجا می‌رسند بگذارند، ممکن است با گذشت زمان همچنان باقی بماند.

ممکن است همه این‌ها کمی بی‌برنامه به نظر برسد، اما بعضی از کارشناسان فضایی که با آنها صحبت کرده‌ام، فکر می‌کنند که احتمالا شاهد یک پیمان فضایی بین‌المللی بزرگ دیگر نخواهیم بود. بایدها و نبایدهای اکتشافات مربوط به ماه احتمالا با تفاهم‌نامه‌ها یا مرام‌نامه‌های جدید مشخص خواهد شد.

پای موضوع مهمی در میان است. ماه همواره همدم ما بوده است. همواره شاهد بالا و پایین رفتن آن و مراحل مختلفش از هلال تا قرص کامل بوده‌ایم.

اما با شروع این رقابت فضایی جدید، باید به این فکر کنیم که می‌خواهیم ماه چه نوع مکانی باشد، و آیا خطر آن وجود دارد که به میدانی تبدیل شود که رقابت‌های زمینی در آن به نمایش گذاشته شود.