چه شد که هالووین به خانه‌های برخی ایرانیان رسید؟!

«هالووین جشن خارجی‌هاست. من می‌دونم. اما جشن مورد علاقه منه، چون من عاشق چیز‌ای ترسناکم». این را دختربچه‌ای می‌گوید که پدر و مادرش در حال تدارک مهمانی هالووین هستند. در سال‌های اخیر، جشن «هالووین» در میان برخی از ایرانیان به خصوص کسانی که فرزند نوجوان دارند با مناسک خاصی برگزار می‌شود. بسیاری از پدران و مادران جزئیات این مراسم را از فرزندان خود آموخته‌اند. هالووین در ایران چگونه برگزار می‌شود و چه اتفاقی افتاد که مورد استقبال عده‌ای قرار گرفت؟ پرسش دوم را «جبار رحمانی» انسان‌شناس فرهنگی پاسخ می‌دهد.

هالووین هر سال در شب ۳۱ اکتبر برگزار می‌شود. این جشن از آیین‌های سَمهِین (Samhain) اقوام سلتیک در ایرلند و اسکاتلند سرچشمه می‌گیرد که پاییز و ورود به نیمه تاریک سال را گرامی می‌داشتند.

پوشیدن لباس ترسناک برای فریب ارواح

به باور سلتی‌ها، در شب سَمهین، مرز میان دنیای زندگان و مردگان نازک می‌شد و ارواح می‌توانستند آزادانه در میان مردم حرکت کنند. به همین دلیل، مردم لباس‌های عجیب می‌پوشیدند تا ارواح بدخواه را فریب داده و از خود دور کنند. در قرون بعد، با گسترش مسیحیت، این آیین با روز جشن «عید تمام قدیسان» یا «هالوماس» هم‌زمان شد و نام «هالووین» به‌عنوان شکل کوتاه‌شده «شب پیش از عید قدیسان» شکل گرفت. این سنت‌ها در مهاجرت‌های گسترده ایرلندی‌ها و اسکاتلندی‌ها به آمریکا در قرن نوزدهم وارد و به تدریج با فرهنگ عامه ادغام شد. امروزه هالووین به عنوان نمادی از سرگرمی و تخیل، جهانی شده و عناصری مانند لباس‌های خاص، کدو‌های خندان و آیین‌های خانه به خانه رفتن در فرهنگ‌های مختلف نیز دیده می‌شوند. برخی، این جشن را فرصتی برای بیان خلاقیت می‌دانند و با ساخت لباس‌های مختلف و تزئینات خاص، به بازتابی از چهره‌های ترسناک یا قهرمانان داستانی خود می‌پردازند. با وجود محبوبیت هالووین، همچنان انتقاد‌هایی از سوی گروه‌های مذهبی و فرهنگی نسبت به برخی نماد‌ها و تاثیرات این جشن در جوامع مختلف وجود دارد.
لباس‌های ترسناک و کدو‌های خندان در خانه‌های ایران
معلم‌های بی‌خبر از هالووین

در سال‌های اخیر، برخی از کودکان و نوجوانان ایرانی استقبال زیادی از مراسم هالووین می‌کنند، آنها در گروه‌های دوستی خود از گریم، لباس و مراسم خاص هالووین صحبت می‌کنند. آنها حتی از تمام جزئیات چگونگی برگزاری این مراسم خبر دارند و به معلمان والدین و آموزگاران خود تبدیل شده‌اند. معلم یکی از مدارس غیرانتفاعی تهران در این باره به خبرنگار فراز می‌گوید: «معمولا بچه‌ها با ما درباره هالووین حرف نمی‌زنند، اما با یکدیگر صحبت می‌کنند. ما واکنش خاصی نشان نمی‌دهیم و در مدرسه نیز اشاره‌ای به نمی‌کنیم.» معلم یک مدرسه ابتدایی در یزد نیز به فراز می‌گوید: «در کلاس درس من، یک دو دستگی مشخص بین بچه‌ها وجود دارد. عده‌ای از جشن هالووین صحبت می‌کنند و جزئیات آن را می‌شناسند، اما در مقابل بعضی از بچه‌ها اصلا واژه هالووین را نشنیده‌اند و خبری از این جشن ندارند. اما ما معلم‌ها تقریبا چیزی از آن نمی‌دانیم.» نوجوانی ۱۵ ساله، اما این جشن را دوست ندارد، زیرا از کودکی با آن آشنا نشده است. بعضی از دوستان او به شدت دنبال گریم و لباس مخصوص جشن آخر هفته هستند، اما او نمی‌تواند آنها را درک کند و می‌گوید: «برای من این مراسم جذاب نیست. چون وقتی بچه بودم هیچ‌وقت در جشن هالووین نبودم. اما بعضی از دوستام از هالووین حرف می‌زنن و قراره آخر هفته جشن بگیرن. معلمای ما اصلا خبر ندارن هالووین چیه.»

هالووین جشن خارجیاست

طراوت، دختربچه‌ای ۹ ساله که برای حرف زدن از هالووین بسیار مشتاق است و صدای پر از هیجانی دارد؛ قرار است آخر هفته، جشن هالووین در خانه‌شان برگزار شود: «هالووین جشن خارجیاست. لباس‌های ترسناک و قاشق‌زنی داره. اما این رسم ایران نبوده. باید لباسای ترسناک خون‌آشام و زامبی بپوشیم. باید دکورای ترسناک مثل اسکلت هم داشته باشیم. اما بیشتر ایرانیا هالووین رو جشن نمی‌گیرن. من دوستش دارم، چون ترسناکه. من کلا چیزای ترسناک رو خیلی دوست دارم. اصلا من از چیزای ترسناک نمی‌ترسم! من وقتی به دوستام گفتم قراره جشن هالووین بگیریم چندتا از بچه‌ها گفتن ما رو هم دعوت کن. ایرانیا می‌گن هالووین رو از شب یلدای ما برداشتن. اما بعضی‌ها هم اینجوری فکر نمی‌کنن و اصلا معلوم نیست هالووین از کجا اومده. معلمای ما زیاد هالووین رو دوست ندارن ولی مثلا معلم زبان من، دوست داره. می‌دونی یکی از بزرگترین کدو تنبل جهان ۹۰۵ کیلو وزن داشته و برای هالووین بوده؟»

لباس و آرایش مخصوص هالووین

مادری که در حال تدارک جشن هالووین آخر هفته برای فرزند خود است، می‌گوید اولین بار از او شنیده که هالووین چه جشنی است: «من اصلا هیچ آشنایی با هالووین نداشتم، چون زمان کودکی مااصلا این چیزا نبود. در انیمیشن‌هایی که بچه‌ها می‌بینند خیلی به جشن هالووین پرداخته میشه. بچه‌های زیر ۱۵ سال خیلی به این جشن‌ها علاقه‌مند شدن. دختر من از مراسم قاشق‌زنی چهارشنبه سوری چیز‌هایی شنیده بود و در انیمیشن‌ها دیده در هالووین همون رسم قاشق‌زنی اجرا می‌شه و تازه جالب‌تر. نمونه‌هایی از جشن رو در انیمیشن‌های دید و از پارسال ما برای او جشن هالووین می‌گیریم. الان دیگه هالووین رو بیشتر از نوروز دوست داره. الان ما لوازم مراسم و لباس‌های مخصوص رو تهیه کردیم و قرار است آخر هفته جشن بگیریم. به مهمان‌ها هم گفتیم لباس مخصوص بپوشند و آرایش هالووین بکنند.»

هزینه برگزاری یک جشن هالووین چقدر است؟

او درباره هزینه‌های برگزاری این مراسم می‌گوید: «پایین‌ترین قیمت هر دست لباس هالووین حدود یک میلیون تومن است. دنیای دکور هالووین خیلی بزرگه. مثلا یک دندون نیش که برای ترسناک شدن استفاده می‌شه را من به قیمت چهارصد تومن خریدم. قیمت عروسک‌های متحرک حدود سه میلیون تومن است. ما چند روز پیش غیر از چند دست لباس حدود ۴ میلیون دکور خریدیم و این دکور بسیار ساده و جزئی است. الان کیک‌ها، کاپ کیک‌ها و شیرینی‌های مخصوص هالووین هم در شیرینی فروشی‌ها هست که باید روز مراسم تهیه کنیم. به نظر من برگزاری یک مراسم معمولی هالووین به غیر از شام به ۱۵ تا ۲۰ میلیون تومن پول نیاز دارد. در مدارس اصلا معلم‌ها از این مراسم استقبال نمی‌کنند، اما بچه‌ها بسیار به این مراسم علاقه دارند.»

سه لایه فرهنگی جامعه ایرانی

جبار رحمانی پژوهشگر انسانشناسی فرهنگی نگاه دیگری به پدیده برگزاری جشن هالووین در ایران دارد. او به فراز می‌گوید: «جشن هالووین را باید در تحول نظام آیینی جامعه ایرانی بررسی کرد به خصوص در حوزه غیررسمی. فرهنگ عمومی مردم از سه محلی، ملی و جهانی تغذیه می‌کند. در حوزه جهانی، فرهنگ مدرن غربی پیشگام است به این دلیل که قدرت بازنمایی رسانه‌ای بالایی دارد و افراد بیشتر با آن مواجه می‌شوند. جامعه با این سه لایه فرهنگی رو به رو است و با آن زندگی میکند. در عمل وقتی افراد در این سه لایه زیست دارند، جشن‌ها نیز رنگی از این سه لایه خواهند گرفت. یک فرد اصفهانی وقتی ازدواج می‌کند، سنت‌های محلی خود را اجرا می‌کند. این فرد برای برگزاری مراسمی مانند نوروز و محرم از قواعد مشترک آیین‌های ایرانی پیروی می‌کند. همین فرد می‌تواند برگزار کننده جشنی مانند هالووین باشد. این آیین‌ها نشان می‌دهد که بخشی از جامعه با این فرهنگ آشنایی دارد. فرد برای اینکه نشان دهد بخشی از این رنگین کمان فرهنگ محلی و جهانی است آیین‌های مختلفی را اجرا می‌کند.»

جامعه‌پذیری تنها از طریق فرهنگ رسمی نیست

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: «برگزاری هالووین و ولنتاین به معنای غرب‌زدگی نیست بلکه این معنا را دارد که کودکان و نوجوانان ما با فرهنگ جهانی مانند فرهنگ محلی و ملی خود آشنایی دارند. این ذائقه در خوراک، پوشاک، آیین‌ها و جشن‌ها نیز دیده می‌شود. برگزاری این جشن‌ها در میان افرادی دیده می‌شود که به فرهنگ جهانی دسترسی دارند و این دسترسی معمولا در میان طبقات بالای جامعه زودتر از سایر طبقات به وجود می‌آید. در مراحل ابتدایی ترویج این فرهنگ، برگزاری چنین جشن‌هایی معمولا حالت لاکچری پیدا می‌کند. یعنی افراد با توجه به امکانات محدودی که در ایران برای برگزاری چنین جشن‌هایی وجود دارد، باید هزینه بیشتری کنند تا زمانی که آن جشن در جامعه فراگیر شود. جشنی مانند نوروز در ایران فراگیر است و هر قشری متناسب با سبک زندگی و بودجه خود می‌تواند نوروز را برگزار کند. اما هالووین فعلا چنین فراگیری را پیدا نکرده است لذا برای آنکه بتواند بازار خود را ایجاد کند ابتدا بر دارا‌ها و توانگر‌ها سرمایه گذاری می‌کند. نبود ردی از برگزاری چنین جشن‌هایی در فرهنگ رسمی دلیلی بر عدم برگزاری آنها نیست. به این دلیل که فرآیند‌های مصارف فرهنگی و جامعه‌پذیری تنها از مسیر مدرسه و فرهنگ رسمی اتفاق نمی‌افتد بلکه دوستان، رسانه‌های بین‌المللی و سفر‌ها در این فرآیند تاثیرگذاراند.»

گرچه هالووین ریشه‌ای در فرهنگ ایرانی ندارد، اما برای بسیاری از جوانان و کودکان این روز‌ها به فرصتی برای تخلیه هیجان و خلق فضایی متفاوت تبدیل شده است. در حالی که برخی از والدین و معلمان از تاثیرات این آیین بر فرزندانشان بی‌اطلاع یا بی‌تفاوتند، آنچه از جریان یافتن این جشن به ایران برداشت می‌شود، بازتابی از جامعه‌ای است که در هم‌آمیزی فرهنگ‌ها، به استقبال رنگ و بویی جهانی‌تر از سنت‌های خود می‌رود.