برادران رایت در سال۱۲۸۱ یعنی چهار سال قبل از مرگ مظفرالدین شاه، هواپیما را اختراع کردند؛ اما از زمان اختراع تا ورود اولین هواپیما به ایران ۱۱سال گذشت و در تاریخ ۱۲دی۱۲۹۲ نخستین هواپیما در آسمان تهران به پرواز درآمد. این هواپیمای تک ملخه به نام بلریو۱۱ بود که توسط خلبان کوزمنسکی روسی به وسیله کشتی وارد بندرانزلی شد و پس از مونتاژ قطعات، به سمت تهران به پرواز درآمد و به‌دلیل فقدان فرودگاه در تهران در میدان مشق یا میدان صبحگاه قزاق - محل فعلی وزارت امور خارجه - در حد فاصل خیابان‌های امام خمینی و ۳۰ تیر تهران فرود آمد که آسیب دید؛ اما توسط تکنسین‌های ارتش تعمیر شد.
خلبان روس برای به پرواز در آوردن مجدد هواپیما آن را به‌صورت زمینی به محله قصر قجر که در دوره فتحعلی شاه قاجار در خارج از شهر واقع شده بود، منتقل کرد و بعد از فروش بلیت به مردم شهر، پروازهای نمایشی انجام داد. ماجرا به گوش احمدشاه رسید. او و برخی درباریان نیز با حضور در کنار هواپیما همراه با خلبان عکس یادگاری گرفتند و این عکس در روزنامه ایلوستراسیون فرانسه چاپ شد. خلبان و هواپیمای بلریو بعد از چند روز به روسیه برگشت.
با شروع جنگ جهانی اول مردم شهرهای اشغال‌شده توسط قوای روس و انگلیس در استان‌های شمالی و جنوبی کشورمان به کرات صدای پرواز هواپیماهای تک و دو ملخه را شنیدند؛ اما ایران در دوره احمدشاه هرگز صاحب هواپیما نشد؛ چون گارد سلطنتی روسیه و انگلستان مخالفت کردند.
اما به دنبال کودتای سوم اسفند۱۲۹۹ سردارسپه، وزیر جنگ احمدشاه قاجار و در دست گرفتن قدرت توسط او، نوسازی ارتش به‌ویژه نوسازی و تجهیز نیروهای هوایی ارتش ایران با موافقت دولت انگلیس آغاز شد. او اهمیت قدرت هوایی در جنگ را به خوبی درک کرده بود؛ به همین دلیل میزانی از نظامیان مورد اعتمادش را مامور بررسی ایجاد نیروی هوایی کرد.
رشد صنعت هوایی ایران
احمد قوام ملقب به قوام‌السلطنه در سال۱۳۰۰ از طریق سفیر ایران در واشنگتن دی‌سی از آمریکا درخواست خرید هواپیما کرد؛ اما این کشور با استناد به پیمان ورسای با این درخواست موافقت نکرد. بعد از آن مقامات دیپلماتیک کشورمان با کشورهای آلمان، روسیه و فرانسه وارد مذاکره شدند. با اینکه اولین هواپیماها از آلمان خریداری شد؛ اما این هواپیماها بعد از تحویل هواپیماهای خریداری‌شده فرانسوی و روسی تحویل ایران شد.
براساس اسناد تاریخی، دولت ایران ۶فروند هواپیما از مدل‌های پاتز ۸، بمب افکن دو نفره برگه ۱۴ و هواپیمای آموزشی اسپاد۴۲ با نظارت ژنرال امان‌الله میرزا جهانبانی از فرماندهان ارتش شاهنشاهی، از فرانسه خرید. هواپیماهای مذکور در تاریخ چهارم بهمن۱۳۰۲ با دو خلبان و دو مکانیک وارد بوشهر شدند. پس از مونتاژ، یکی از هواپیما در تست پرواز، آسیب دید. از پنج هواپیمای باقی‌مانده چهار فروند با کامیون و یک هواپیما توسط خلبان به تهران منتقل شدند و به نام‌های تقدیر، عقاب، شاهین، هما و سیمرغ نام‌گذاری شدند.
بعد از آن دولت در تاریخ ۲۲اردیبهشت۱۳۰۳ دو هواپیما به نام‌های آر۱ و آر۵ از روسیه خریداری کرد. این هواپیماها در حضور رضا شاه در بندرانزلی تحویل ایران شد. جالب آنکه این هواپیماها به‌علت فقدان سوخت مخصوص هواپیما، با بنزین خودرو از بندرانزلی به سمت تهران پرواز کرد.
بعد از آن رضاخان با درخواست از مردم استان‌های شمالی از آنان خواست هزینه خرید دو فروند هواپیمای یونکرس اف۱۳ از کشور آلمان را تامین کنند. در پی مشارکت مردم استان‌های مازندران و گیلان هواپیماهای مذکور در تاریخ‌های ۳۱اردیبهشت و اول خرداد۱۳۰۳ که مجهز به مسلسل بر روی سقف خود بودند، به تهران منتقل شدند و نام‌های گیلان و مازندران را به خود گرفتند.
در خرداد همان سال سه هواپیمای دیگر روس وارد ایران شد که دو فروند از آنها، هواپیمای دو خلبانه آموزشی و هواپیمای سوم هواپیمای یونکرس دو خلبانه بود.
هواپیماهای خریداری‌شده برای مقاصد نظامی و غیرنظامی به‌کار گرفته شد از جمله اینکه در تاریخ سوم آذر۱۳۰۳ دو فروند هواپیمای برگه۱۴ و یونکرس اف۱۳ برای شرکت در عملیات به بندر دیلم و در تاریخ ۹خرداد۱۳۰۳ دو فروند هواپیمای برگه۱۴ و یونکرس اف۱۳ برای بمباران آنچه «مواضع شورشیان» عنوان شد به بروجرد فرستاده شد.
در ۲۷ آذر۱۳۰۳ یک فروند هواپیمای یونکرس اِ ۲۰ و در اردیبهشت۱۳۰۴ یک فروند دیگر از این هواپیما تحویل ایران شد؛ همچنین یک فروند یونکرس اف۱۳ آب‌نشین در تیر۱۳۰۴ توسط دفتر جنگ تیپ شمال سفارش داده شد که برای گشت‌زنی در دریای خزر و حملات احتمالی ترکمن‌ها مورد استفاده قرار گرفت.
با وجودی که شوروی در سال۱۳۰۵ کالاهای کشاورزی ایران را تحریم کرد، اما صادرات هواپیماهای روس به ایران با فروش سه فروند هواپیمای آر یک ادامه یافت؛ همچنین قطعات یدکی برای هواپیماهای یونکرس، برگه و اسپاد خریداری شد.
شرکت آلمانی یونکرس در مهر ماه سال۱۳۰۵ یک فروند هواپیمای یونکرس ک۵۳ دو خلبانه را برای شرکت در نمایش هوایی به ایران فرستاد و این نمایش در هفتم مهرماه در حالی برگزار شد که هواپیمای مذکور در مقابل چشم بینندگان حاضر در نمایشگاه و تماشاچیان تلویزیون در آسمان تهران منفجر شد و سقوط کرد. این حادثه برای روس‌ها یک پیروزی بزرگ را رقم زد. آنان توانستند قرارداد گمرکی با ایران منعقد کنند و علاقه رضا شاه برای انجام پروژه ۳۰فروند هواپیمای یونکرس اِ ۴۰ کاهش یافت.
در اسفند۱۳۰۶ خرید آشیانه‌های جدید برای فرودگاه مهرآباد تهران به فرانسه و بمبهای مدرن به شوروی سفارش داده شد و دولت شوروی قول آموزش پنج ایرانی در مسکو را داد.
در فروردین۱۳۰۷ نایب دوم باقرخان برای خرید پنج فروند آر یک به روسیه رفت و هواپیماهای خریداری‌شده در تاریخ ۲۹خرداد۱۳۰۷ به همراه تعدادی از متخصصان روس وارد بندرانزلی شدند. سه فروند از هواپیماهای مذکور بعد از مونتاژ دچار سانحه شد که فقط یکی از آنها قابل تعمیر بود.
محموله بعدی هواپیماهای مدلU-۱ بود که به تعداد پنج فروند در مرداد همان سال در تهران مونتاژ شد.
با ورود هواپیماهای جدید و افزایش پروازی نظامی ایران برنامه رضاشاه برای توسعه نیروی هوایی ایران شدت گرفت. در سفر او به ترکیه نمایش هوایی برگزار و یک فروند کورتیس فلدگینگ دو نفره به او هدیه شد که توسط یک خلبان ترکیه‌ای به تهران رسید.
مهر همان سال رضاشاه به پاس این هدیه پنج فروند هواپیمای هاوکر آداگز را برای نمایش هوایی در روز استقلال ترکیه به آنکارا فرستاد.
در سال۱۳۱۳ طرحی نظامی تهیه شد که شامل خرید پنج فروند تایگرمث و پنج فروند هواپیمای دراگون بود اما نهایتا تیر۱۳۱۵ سه فروند دراگون رییدس دی اچ ۸۹ خریداری و توسط شرکت دهویلند در اهواز مونتاژ شد.
نیروی هوایی شاهنشاهی اسفند۱۳۱۶ یک فروند دراگون رییدس دی‌اچ۸۹ را به خطوط هوایی ایران منتقل و در اختیار وزارت ثبت قرار داد و سه کارمند این وزارتخانه پس از آموزش در انگلستان خلبان این هواپیما شدند. در تاریخ ۲۴اسفند۱۳۱۶ خدمات هوایی تهران -کرمانشاه - بغداد با این مدل هواپیما آغاز و بعدها چندین مسیر دیگر نیز اضافه شد. تقریبا یک‌سال بعد یکی از آنها خراب شد و ایران درخواست جایگزین داد؛ اما شرکت دراگون هواپیمایی موجود نداشت.
رضاشاه برای کاستن از هزینه‌های خرید هواپیما دستور ساخت کارخانه هواپیماسازی را مرداد۱۳۱۲ صادر کرد و یک مهندس سوئدی را مامور ساخت این کارخانه کرد. لوازم و تجهیزات ساخت کارخانه از کشورهای فرانسه و انگلیس و نیز شرکت پرت‌اند ویتنی خریداری شد و این کارخانه که نام کارخانه هواپیماسازی شهباز را به خود گرفت با استخدام ده‌ها نفر کارگر و تکنسین کارخود را آغاز کرد. کارخانه مذکور در تاریخ ۲۱شهریور۱۳۱۵ افتتاح شد و در زمان فعالیت خود سه نوع هواپیما تولید کرد. نخستین هواپیماهای ساخته‌شده این کارخانه پنج بمب‌افکن دهاویلند تایگرمث بود که در مهر۱۳۱۶ تکمیل و به نیروهای هوایی شاهنشاهی تحویل شد؛ همچنین این کارخانه تعدادی هواپیماهای هاوکر آداگز و هاوکر هایند تولید و تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی داد.
در سال۱۳۱۶ برای توسعه نیروی هوایی ارتش، مونتاژ ۳۵فروند هواپیمای دو نفره هاوکر هایند که با هواگرد برستول مرکوری طراحی شد، انجام گرفت که اولین پرواز آزمایشی آن در اردیبهشت۱۳۱۷ انجام شد. در مرحله اول ۱۸فروند در فرودگاه اهواز و ۱۷فروند در تهران مستقر شد. این هواپیماها در سال۱۳۱۸ در مدرسه آموزش پرواز تهران مستقر شدند. علاوه بر آن مونتاژ ۲۰فروند هواپیمای هاوکر هایند جدید همزمان با تولید قطعات بدنه هواپیما در بهمن۱۳۱۸ آغاز شد. این هواپیماها در سال۱۳۲۰ تحویل نیروی هوایی ارتش شد.
رئیس‌جمهور لهستان در تاریخ ۲۴فروردین۱۳۱۸ یک فروند هواپیمای آر دبلیو دی۱۳ به مناسبت ازدواج محمدرضا شاه به او هدیه داد که او این هواپیما را تحویل نیروهای هوایی شاهنشاهی داد و در پاییز۱۳۱۸ قراردادی برای خرید سه فروند ایرسپید آکسورد منعقد شد که این هواپیماها در زمستان همان سال تحویل ایران شد.
دولت انگلستان در پنجم مرداد۱۳۱۸ یک فروند هواپیمای هاوکر هاریکن انگلیسی برای انجام تست به ایران فرستاد که بعد از انجام موفق تست‌های مورد نظر به تایید رسید و ۳۰فروند از این مدل هواپیما در ۲۵مهر۱۳۱۸ سفارش داده شد؛ البته از ۳۰فروند با ۱۵فروند موافقت شد؛ اما به‌دلیل تحویل نشدن هواپیماهای سفارش داده‌شده، قرارداد در آذرماه کنسل شد. آخرین دسته از هواپیماهای تایگرمث انگلیسی، مهر۱۳۱۹ تحویل ایران شد.
ایران قصد داشت برای خرید بعضی قطعات هواپیمای تایگرمث با کانادا مذاکره کند که مورد مخالفت بریتانیا قرار گرفت و با رد پی در پی درخواست‌های ایران از سوی انگلیس، شاه ایران به آمریکا گرایش پیدا کرد. به این منظور آبان۱۳۱۸ سرهنگ احمدمیرزا خسروانی، سرگرد ابراهیم شوشتری و خلبان افخمی از سوی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ماموریت یافتند برای خرید هواپیما راهی آمریکا شوند. آنان ۱۰فروند جنگنده کورتیس اچ ۷۵ اِ ۹ از ایالات متحده خریداری کردند که یک فروند از این هواپیماها در اسفند۱۳۱۹ و ۸فروند آن در اردیبهشت۱۳۲۰ تحویل شد.
آموزش خلبانان
در سال ۱۳۱۷ مکانی به نام باشگاه خلبانی با بودجه دولتی تاسیس شد تا نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به افراد واجد شرایط آموزش رایگان خلبانی دهد. باشگاه خلبانی اوایل زمستان۱۳۱۸ برای خرید هواپیما از انگلیس مذاکراتی انجام داد که به نتیجه نرسید. گروه اعزامی به انگلستان موفق شد ۲۵فروند هواپیمای دوخلبانه تک‌باله Rearwin ۸۱۲۵ Cloudsters با نظارت خلبان افخمی خریداری کرد که بین مهر تا دی ۱۳۱۹ تحویل ایران شد.
دولت قراردادی بسته بود از ۱۳۱۹ تا بهمن۱۳۲۳ برای آموزش و تعمیرات در باشگاه خلبانی و فردی به نام هاری بی تایلور همراه با قطعات هواپیماها برای آموزش به تهران آمد. قطعات این هواپیما در جعبه‌های چوبی طوری طراحی شده بود که به راحتی به محل مونتاژ حمل شود. این هواپیما روی بالش تیربار برای آموزش به خلبانان آماتور طراحی شده بود. کلیه هواپیماهای آموزشی خریداری‌شده تا سال۱۳۲۳ مورد استفاده قرار گرفت.
بعد از سقوط یک فروند دراگون رپیدس دی اچ۸۹ پروازهای آموزشی پس از سال۱۳۱۹ به‌شدت مورد کنترل قرار گرفت. در فروردین۱۳۲۲ یک فروند هواپیمای دیگر از این نوع سقوط کرد که بعد از این حادثه استفاده از این هواپیما برای آموزش کاهش یافت. در مرداد۱۳۲۳ سه فروند دومنیز دی اچ۸۹ تحویل ایران شد. این هواپیماها به ناوگان کوچک باشگاه خلبانی اضافه و به شماره‌های EP-AAD و EP-AAE و EP-AAT رجیستری شدند.
شرکت ایرانین ایرویز در آذر۱۳۲۳ با کمک رضا افشار و تعدادی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با سرمایه ۵۰میلیون ریالی تاسیس شد و غلامحسین ابتهاج مدیر آن شد. این شرکت در تاریخ ۱۰خرداد۱۳۲۴ سرویس‌های محدودی بین تهران و مشهد راه‌اندازی کرد؛ همچنین شرکت مذکور با شرکت ترنس ورلد آیرلینز همکاری کرد.
با پایان جنگ جهانی، کارخانه هواپیماسازی شهباز تعطیل و کارکنانش اخراج شدند و پایگاه هوایی اهواز، تبریز و مشهد از کار افتادند. متفقین برای جبران خسارتی که به نیروی هوایی وارد شده بود، تصمیم به تحویل چند فروند هواپیما به ایران گرفتند. استالین در کنفرانس آذر ماه در تهران در سال۱۳۲۱ پیشنهاد داد ۲۰فروند هواپیمای ایلیوشین آی ۱-۲ و ۱۰ فروند هواپیمای یاک۷ به ایران داده شود که این سخن هیچ‌گاه عملی نشد؛ اما در بهار۱۳۲۳ بریتانیا ۱۵فروند هواپیمای آورو انسون تحویل ایران داد. فرانسه، بریتانیا، آمریکا و شوروی در زمان جنگ به نیروهای نظامی ایران خدمات غیرنظامی دادند.
شرکت آئروفلوت از ابتدای زمستان۱۳۲۳ در مسیر تهران-مسکو از هواپیمایی Lisunov Li-۲ (DC-۳) و داگلاس C-۴۷ استفاده کرد. این شرکت همچنین بدون مجوز ایران سروی تهران - تبریز بندرپهلوی-مشهد را ارائه داد.
شرکت بی اُ اِ سی تا شهریور سال۱۳۲۴ اپراتوری سرویس تهران - قاهره را اداره کرد و شرکت ایرفرانس ۲بار در ماه در مسیر تهران-پاریس پرواز می‌کرد. شرکت پان آمریکن ورلد ایرویز سرویس قاهره، الحبانیه، بصره، تهران را از خرداد ۱۳۲۱ آغاز کرد و نیروی هوای آمریکا تا شهریور۱۳۲۴ خدمات غیر نظامی را به تهران ارائه کرد.
همچنین پس از جنگ جهانی روس‌ها در تاریخ ۲۷شهریور۱۳۲۴ کنترل فرودگاه قلعه مرغی را به ایرانی‌ها دادند؛ اما تا اوایل زمستان از سه آشیانه فرودگاه مهرآباد استفاده کردند. در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۴ نیروی هوایی انگلیس کنترل فرودگاه مهرآباد را به ایران تحویل داد و این فرودگاه به فرودگاه غیرنظامی تبدیل شد.
نیروی هوایی ایران برای عملیات‌های نظامی مجهز به هواپیماهای آورو انسون در فرودگاه قلعه مرغی و برای پشتیبانی به هواپیماهای هاوکر ای در فرودگاه دوشان تپه مجهز بود.
طی سال‌های ۱۳۲۶-۱۳۲۵ هواپیماهای جدید از جمله دو فروند هواپیمای ام‌کی۲ سی برای آموزش خریداری شد.
در سال۱۳۲۸ خرید هواپیماهای آمریکایی شامل ۶۰فروند جنگنده ریپابلیک پی۴۷ تاندرولت، ۷فروند هواپیمای ترابری داگلاس سی۴۷ اسکای ترین، ۳۶فروند هواپیمای پایپر جی ۳ کاب، ۱۵فروند هواپیمای استارمن پی تی – ۱۳ دی کایدت و ۳۰فروند هواپیمای آموزشی تگزان تی۶ خریداری شد.
خلبانان ایرانی پاییز سال۱۳۲۷ آموزش خلبانی با هواپیمای پی۴۷ را آغاز کردند. در این دوره به ۲۴دانشجو آموزش خلبانی و کمک‌های فنی و مهندسی داده شد؛ همچنین تعدادی از کارکنان نیروی هوایی ارتش برای آموزش به انگلستان فرستاده شدند. در فرودگاه قلعه‌مرغی دو هنگ جنگنده بود که هنگ اول با ۳۰فروند هاوکر هایند و دیگری با ۵۶فروند پی۴۷ تجهیز شده بودند.
اسکادران‌های شناسایی و پشتیبانی هر کدام با ۷فروند هواپیمای آداگز، ۱۲فروند تایگرمث و دو فروند آورو انسون در دوشان تپه، تبریز، مشهد، اهواز، شیراز و اصفهان مستقر شدند و اسکادران حمل‌ونقل ۷ فروند سی۴۷ داشت. مدرسه آموزش خلبانی نیز با ۱۷فروند تایگرمث، پنج فروند انسون و چهار فروند آداگز راه‌اندازی شد.
داستان ناتمام یونکرس
در ۲۰بهمن‌ماه۱۳۰۴ شمسی با تصویب قانون حق انحصاری هوانوردی در ایران و اعطای آن به شرکت یونکرس آلمانی بنا شد که این شرکت یک ماه پس از تصویب این قانون پروازهایی را از و به شهرهای مختلف ایران دایر کند.
مجلس شورای ملی حق انحصاری هواپیمایی را در سه خط ذیل برای مدت پنج سال از تاریخ تصویب و امضا و مبادله این قرارداد به موسسه هواپیمایی (یونکرس) واگذار می‌کند که بلافاصله خطوط ذیل را برقرار کند:
تهران به بندر پهلوی (بندر انزلی)
تهران به بندر بوشهر از طریق طریق اصفهان و شیراز
تهران به قره‌تو (قصر شیرین)
این قانون که مشتمل بر ۱۲ماده بود در جلسه بیستم بهمن ماه ۱۳۰۴شمسی به ریاست سیدمحمد تدین به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
هواپیماهای یونکرس در راه ۶روزه خود از آلمان به ایران از شهرها و کشورهای زیادی گذشتند تا سرانجام به ایران رسیدند. این هواپیماها از مسیر مسکو، خارکف، تفلیس، باکو و نهایتا بندرانزلی به ایران منتقل شدند. پس از ورود به انزلی آنها به سمت تهران پرواز کردند و در قلعه مرغی به زمین نشستند.
از آنجا که شرکت یونکرس تهران را به‌عنوان مرکز فعالیت خود برگزیده بود، به دنبال مکانی مناسب برای نشست و برخاست هواپیماهای خود بود. آلمانی‌ها مکان فعلی فرودگاه دوشان‌تپه را مناسب دیدند و آنجا را به فرودگاه تبدیل کردند و این سرآغازی بود بر فعالیت فرودگاه دوشان تپه. بعد از مدتی مردم ولایات مازندران و گیلان با جمع‌آوری پول از شرکت یونکرس دو فروند دیگر هواپیمای یونکرس اف۱۳ خریداری کردند و تقدیم سازمان هواپیمایی کشوری کردند (تاسیس‌شده در سال۱۳۰۱) دولت نیز به پاس قدردانی از این اقدام نام یکی از این هواپیماها را گیلان و دیگری را مازندران گذاشت. این عمل سرآغازی بود برای نام‌گذاری هواپیماها در ایران.
هواپیمای یونکرس دبلیو۳۳ یک هواپیمای تک‌موتوره بود که از نظر آیرودینامیک و ساخت بدنه از زمان خود جلوتر بود (دهه۱۹۲۰). این هواپیما در میان علاقه‌مندان به هوانوردی، به‌عنوان اولین هواپیمایی که بدون توقف اقیانوس اطلس را طی کرد، شناخته می‌شود. بدنه این هواپیما تماما از فلز ساخته شده است.
دو فروند W ۳۳ در خرداد۱۳۰۸ با تحویل فوری سفارش داده شد که توسط دو خلبان آلمانی به نام‌های مارتین هانیچن و اریک هال به همراه دو مکانیک و یک دانشجوی ایرانی که در کارخانه یونکرس آموزش دیده بود در تیر ماه به تهران منتقل و توسط (پهلوی اول) بازرسی شد. خلبانان آلمانی انتظار داشتند که وظیفه حمل‌ونقل را داشته باشند؛ اما به‌عنوان خلبان شناسایی و بمباران انتخاب شدند! هواپیمای اریک به فرودگاه قلعه مرغی و مارتین هانیچن به فرودگاه اصفهان فرستاده شد. بلافاصله پس از فرود هانیچن به او دستور داده شد تا برای شناسایی منطقه بختیاری‌ها به پرواز درآید.
در همان روز اول نیز ماموریت دوم او بمباران شورشیان در منطقه سفیددشت و رها کردن مواد غذایی برای نظامیان محاصره شده بود.
پس از بمباران دهکرد (شهر کرد)، سوخت‌گیری مجدد انجام و بسته‌های نان را به نظامیان در سفیددشت تحویل داد. پس از یک هفته از پروازهای شناسایی و پشتیبانی نیروهای نظامی، شورشیان تسلیم و هواپیما به تهران بازگشت. این ماموریت نظامی یونکرس را در نزد مقامات وقت ایران محبوب و در میان مردم معترض بدنام کرد. شرکت یونکرس در سال۱۳۱۲ بنا به دلایل نامعلومی ایران را ترک کرد.
منابع: ویکی‌پدیا، ایسنا
فصلنامه تاریخ روابط خارجی ۱۳۸۶ شماره ۳۳، حمیدرضا آریان فر
خاطرات ناصرالدین‌شاه
