ساکنان امروز زمین شاهد تحولات چشمگیری در زمینه جایگزینی ابزارهای سنتی با نسخه‌‌‌های الکترونیکی آنها هستند. شبکه بانکی ایران نیز از این تحولات دور نمانده و در حال حاضر در مسیر حرکت به سمت دنیای نوین مبادلات و تراکنش‌‌‌های مالی قرار دارد. به تازگی برخی بانک‌ها برای مشتریان خود پیامی ارسال کردند مبنی بر اینکه می‌توانند با استفاده از حساب جاری خود برای دریافت چک الکترونیک اقدام کنند. به گفته کارشناسان و متصدیان بانکی امکان صدور دسته‌چک الکترونیک برای تمامی بانک‌ها در حال حاضر فراهم است اما تاکنون تنها برخی از بانک‌ها اطلاع‌رسانی محدودی در این خصوص داشته‌‌‌اند.
چک الکترونیک چیست؟
چک الکترونیکی یا دیجیتالی، نوع جدیدی از چک است که به جای استفاده از کاغذ، به صورت الکترونیکی صادر و منتقل می‌شود. این چک با استفاده از امضای دیجیتال و بسترهای امن بانکی اعتبار پیدا می‌کند و از مزایای متعددی از جمله امنیت بالا، سرعت زیاد در پردازش، کاهش هزینه‌‌‌ها و سهولت استفاده برخورداراست.
افراد می‌توانند با استفاده از اینترنت بانک خود برای داشتن دسته چک الکترونیک ثبت‌نام کنند. استفاده از چک الکترونیک به این صورت است که فرد صادرکننده چک می‌تواند از طریق سامانه صیاد چک خود را ثبت کند که این ثبت بر اساس امضای دیجیتال در سامانه هامون بانک مرکزی انجام می‌شود. یعنی فرد دارای امضای دیجیتال در سامانه بانک مرکزی است و با استفاده از آن می‌تواند در سامانه صیاد چک خود را بدون حضور فیزیکی ثبت کند. از طرفی دریافت‌کننده چک نیز تنها لازم است به سامانه صیاد مراجعه کند و عمل دریافت چک را انجام دهد. به طور کلی در چک الکترونیک یا دیجیتال به استفاده از کاغذ و فیزیک چک یا به حضور افراد در بانک یا برای تحویل چک به دریافت‌کننده هیچ‌گونه نیازی وجود ندارد.
چک الکترونیک یا چک کاغذی، مساله چیست؟
اما چرا شبکه بانکی کشور به سمت الکترونیکی کردن کامل فرآیند مربوط به چک است؟ و آیا واقعا استفاده از چک الکترونیک ضروری است؟ چرا که کاملا با سیستم انجام می‌شود و شاید برای برخی افراد در جامعه پیچیده به نظر برسد. تجربه افراد و فعالان اقتصادی که با چک سر و کار دارند می‌تواند پاسخی معتبر و قانع‌کننده به این سوالات داشته باشد. برای برشمردن معایب چک کاغذی می‌توان به همان ابتدای امر، یعنی دریافت دسته چک اشاره کرد. همان‌طور که همه دارندگان دسته چک می‌‌‌دانند، گرفتن دسته چک کاغذی نیازمند طی شدن پروسه‌ای زمان‌بردر شعب بانک‌هاست. حتی در بسیاری از موارد صدور دسته چک برای افراد بسیار سلیقه‌ای است و از این بانک تا بانک دیگر و حتی از شعبه‌‌‌ای به شعبه دیگر نیازمند شرایط و ویژگی‌‌‌های متفاوتی است. برای مثال مشاهدات نشان می‌دهد افرادی هستند که از دو بانک دسته چک دارند ولی بانک سوم برای دادن دسته چک این افراد را شایسته نمی‌‌‌داند. جدا از این موضوع برای دریافت دسته چک کاغذی، افراد لازم است ابتدا زمان بگذارند و در شعبه مورد نظر خود حضور پیدا کنند و پس از تایید شدن توسط شعبه، دسته چک برایشان صادر شود.
یکی دیگر از مشکلات استفاده از چک به صورت فیزیکی آن است که ممکن است چک دارای خط‌خوردگی باشد یا حتی ممکن است امضای موجود روی چک با امضای صادرکننده که در بانک مورد نظر ثبت شده است، متفاوت باشد و به عبارت دیگر امضای فرد همخوانی نداشته باشد. توجه به این نکته ضروری است که مشکلاتی از قبیل مفقودی یا سرقت دسته چک در کنار مشکل عدم‌تطابق امضا از دیگر مواردی است که رفع آنها نیازمند حضور فیزیکی افراد در شعبه مربوطه و صرف زمان است.
مزایای استفاده از چک الکترونیک
برای ذکر مزایای چک الکترونیک ابتدا باید گفت که در چک الکترونیک موضوع مطابقت امضا بی‌معنی است، چرا که امضای فرد صادرکننده به صورت الکترونیک (دیجیتال) در سیستم یکپارچه شبکه بانکی کشور ثبت و تایید شده است. همچنین امکان خط خوردگی در این نوع چک وجود ندارد، در نتیجه عدم‌وصول و برگشت خوردن چک به دلیل خط خوردگی اتفاق نخواهد افتاد. از طرفی با استفاده از چک الکترونیک نگرانی مفقودی چک چه برای صادرکننده و چه برای ذی‌نفع چک (دریافت کننده) رفع می‌شود. از دیگر مزایا می‌توان این نکته را برای دوستداران محیط‌‌‌زیست عنوان کرد که هیچ کاغذی برای استفاده از چک الکترونیک مصرف نمی‌شود و این موضوع هم کاهش هزینه‌‌‌های حال حاضر و هم کاهش هزینه‌‌‌های بین نسلی را به دنبال دارد.
چه کسانی می‌توانند دسته چک الکترونیک داشته باشند؟
در حال حاضر فعلا دسته چک الکترونیک به صورت ۱۰برگی برای افراد صادر می‌شود و هرکسی که دارای حساب جاری است می‌تواند برای داشتن دسته چک الکترونیک اقدام کند. به عقیده کارشناسان حوزه بانکی، احتمالا در آینده‌ای نه چندان دور شرایطی مانند معدل حساب برای گرفتن دسته چک الکترونیک در نظر گرفته شود اما در حال حاضر هیچ شرطی به جز آنکه افراد دارای حساب جاری (یا به قولی حساب دسته چکی) باشند وجود ندارد و این شرط برای تمامی بانک‌ها کاملا یکسان است و هیچ نیازی به جلب نظر شعب برای دریافت این نوع دسته چک نیست.
اصلیترین پیش‌‌‌نیاز استفاده از چک الکترونیک
طبق اخبار اعلامی، بانک مرکزی می‌‌‌خواهد تا پایان سال۱۴۰۶ تمام چک‌‌‌های موجود الکترونیک شود. در حال حاضر اقدامات فنی و تخصصی مربوط به فراگیری استفاده از چک الکترونیک در شبکه بانکی کشور انجام شده است. با این حال به نظر می‌‌‌رسد تنها اقدامات فنی کافی نیست. به عقیده کارشناسان و فعالان شبکه بانکی در حال حاضر اصلیترین گام پیش رو برای فراگیری استفاده از چک الکترونیک، افزایش دانش بانکی مردم به عنوان استفاده‌کنندگان از این محصول جدید الکترونیک بانکی است. بر اساس آخرین آمار ارائه شده از زمان راه‌‌‌اندازی چک الکترونیک در کشور تاکنون حدود ۶۵۰هزار فقره چک الکترونیک صادر شده که بیش از ۹۹.۶۶درصد از آنها وصول شده است. بانک مرکزی و شبکه بانکی در راستای عمل به تکالیف قانون جدید چک و ارائه محصولات فناوری‌‌‌محور، چک الکترونیک را به‌‌‌عنوان محصولی جدید در آبان‌‌‌ماه سال۱۴۰۱ توسط سه بانک رونمایی کرد.
با توجه به اینکه بانک مرکزی همه بانک‌ها را به پذیرش بین بانکی چک‌‌‌های دیجیتال سایر بانک‌ها در سامانه چکاوک مکلف کرده است تاکنون ۱۶ بانک شامل بانک‌های صادرات، تجارت، پارسیان، رفاه کارگران، کشاورزی، پاسارگاد، قرضالحسنه رسالت، ملت، گردشگری، توسعه صادرات، توسعه تعاون، ملی، سینا، شهر، اقتصادنوین و آینده به سامانه چکاد (سامانه چک امن دیجیتال) متصل شدند و چک دیجیتال را عملیاتی کرده‌‌‌اند و بانک‌های مسکن، سپه، قرضالحسنه مهر ایران و دی نیز در مراحل پایانی فرآیند پیوستن به سامانه چکاد هستند. همچنین بانک‌های صنعت و معدن، خاورمیانه و سامان نیز در حال انجام آزمون پیاده‌سازی سرویس‌‌‌های سامانه چکاد هستند.
