بازار آنلاین دارو؛ چوب حراج بر محرمانه‌های مردم

از آن زمان، خرید اینترنتی کالاها و خدمات گسترش زیادی پیدا کرد و به‌تدریج صنایع مختلف هم از این تغییرات بهره بردند. یکی از صنایعی که این تغییرات به‌شدت بر آن اثر گذاشت، بازار دارو بود. این تغییر از سال ۱۳۹۵ آغاز شد، زمانی که مردم برای خرید داروهای ساده و بدون نسخه از اینترنت استفاده کردند.

در ابتدا، داروهایی همچون مسکن‌ها، ویتامین‌ها و داروهای عمومی از طریق وب‌سایت‌های مختلف به فروش می‌رسیدند. خرید این داروها که نیازی به نسخه پزشک نداشتند، بسیار آسان بود، به‌طوری که افراد می‌توانستند به‌راحتی داروهای خود را از طریق سکوهای اینترنتی سفارش دهند و از درِ منزل خود دریافت کنند. این راحتی و سرعت در خرید، به‌ویژه برای افرادی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کردند یا اوقات شلوغی داشتند، تحول بزرگی به حساب می‌آمد.

اما این مسیر بدون چالش نبود. در اوایل، هیچ نظارت دقیقی بر کیفیت داروها وجود نداشت و نگرانی‌ها درباره تقلبی بودن داروها، تاریخ مصرف گذشته بودن و مشکلات بهداشتی موجب شد مردم با تردید به خرید اینترنتی دارو رو بیاورند. نگرانی‌ها به این خاطر بود که وقتی خرید دارو ازطریق اینترنت صورت می‌گیرد، نظارت فیزیکی بر کیفیت داروها وجود ندارد و این می‌تواند به مشکلات جدی منجر شود.

به گزارش روزنامه قدس، آغاز فروش برخط داروهای تجویزی چالش واقعی از هنگام فروش داروهای تجویزی در بازار آنلاین آغاز شد؛ داروهای تجویزی، داروهایی بودند که تنها پس از تجویز پزشک قابل تهیه بودند.

بسیاری از افراد با بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون یا بیماری‌های قلبی به داروهایی نیاز داشتند که تنها با نسخه پزشک در داروخانه‌ها قابل دسترسی بودند. از این رو، داروخانه‌های آنلاین برای اینکه بتوانند داروهای تجویزی را هم به مردم عرضه کنند، نیاز به یک سیستم تأیید نسخه داشتند.

این سیستم‌ها به داروخانه‌های آنلاین این امکان را می‌داد که داروهای تجویزی را تنها پس از تأیید نسخه پزشک ارسال کنند.این تغییرات موجب شد خرید دارو از سکوهای اینترنتی، به‌ویژه برای افرادی که به دلیل بیماری‌های مزمن به داروهای خاص نیاز داشتند، به سرعت رواج پیدا کند و به این ترتیب دیگر نیازی نبود افراد برای دریافت داروهایشان به داروخانه‌ها مراجعه کنند؛ تنها با یک تماس اینترنتی، داروهایشان به‌راحتی در اختیارشان قرار می‌گرفت. اما این تحول، بدون دردسرهای خاص خود نبود.

دردسرها و چالش‌های قانونی

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، نگرانی‌های مردم و مسئولان بهداشتی درباره کیفیت داروها بود. در این میان، محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سابق سازمان غذا و دارو که خود از نزدیک نگران تأثیرات این روند بود، در یکی از اظهارات خود گفت: فروش اینترنتی دارو در کشور باید تحت نظارت دقیق قرار گیرد، زیرا دارو یک کالای حساس است و باید از توزیع داروهای تقلبی و غیراستاندارد جلوگیری شود.

او بر این باور بود از آنجایی که داروها به‌طور مستقیم با سلامت عمومی مردم در ارتباط هستند، نباید این بازار بدون نظارت و بررسی‌های دقیق ادامه یابد. شانه‌ساز همچنین فروش برخط دارو را به‌ویژه برای افرادی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند یا در شرایط بحران به دارو نیاز دارند، فرصتی مناسب می‌دانست، اما در عین حال هشدار می‌داد بدون نظارت ممکن است مشکلات جدی به وجود آید.

در همان زمان، سعید نمکی، وزیر بهداشت وقت نیز درباره چالش‌ها و خطرات احتمالی فروش اینترنتی دارو گفته بود: در شرایط بحرانی و بیماری‌های همه‌گیر، فروش اینترنتی دارو می‌تواند راه‌حلی موقت و ضروری برای تأمین دارو باشد، اما در صورتی که کنترل‌های دقیق و مشاوره‌های پزشکی وجود نداشته باشد، این کار می‌تواند خطرات زیادی برای سلامت مردم ایجاد کند.وی همچنین تأکید می‌کرد: مشاوره‌های پزشکی و نظارت دقیق بر روند توزیع داروها از اهمیت بالایی برخوردار است تا هیچ‌گونه آسیبی به سلامت مردم وارد نشود.

آغاز نظارت و کنترل‌های قانونی

در پاسخ به این نگرانی‌ها، سازمان غذا و دارو به سرعت اقدامات قانونی و نظارتی را آغاز کرد. داروخانه‌های آنلاین مجبور به دریافت مجوزهای لازم از سازمان غذا و دارو شدند تا بتوانند داروهای خود را به صورت قانونی و تحت نظارت دقیق عرضه کنند. این نظارت‌ها شامل بررسی تأمین‌کنندگان دارو، کنترل کیفیت داروها و نظارت بر فرایندهای ارسال داروهای تجویزی بود.

با گذشت زمان، داروخانه‌های آنلاین سیستم‌های پیچیده‌ای برای تأیید نسخه پزشک راه‌اندازی کردند که به داروخانه‌ها امکان می‌داد فقط پس از تأیید نسخه، داروهای تجویزی را ارسال کنند. این اقدام، به‌ویژه در دوران کرونا، موجب شد خرید دارو به صورت برخط به یک ضرورت برای بسیاری از مردم تبدیل شود.

توسعه سکوهای برخط و چالش‌های امنیتی

در این میان، سکوهای مختلفی مانند اسنپ‌دکتر، داروخانه آنلاین ۱۹۰ و دیگر سرویس‌های مشابه در بازار ایران به سرعت گسترش یافتند و تعداد زیادی از داروخانه‌های آنلاین وارد این عرصه شدند. این سکوها به سرعت رشد کردند و توانستند حتی مشاوره‌های پزشکی مجازی را به خدمات خود اضافه کنند که این خود موجب شد مردم به صورت راحت‌تر و مطمئن‌تری داروهای خود را خریداری کنند.

با این حال، همچنان مشکلات و چالش‌هایی وجود داشت که نیاز به توجه بیشتر داشت. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، فروش داروهای تقلبی یا غیراستاندارد بود. زمانی که خرید دارو از طریق اینترنت صورت می‌گیرد، نظارت فیزیکی بر کیفیت داروها وجود ندارد و این می‌تواند موجب شود برخی سکوها داروهایی با کیفیت پایین یا تاریخ مصرف گذشته عرضه کنند. این نگرانی‌ها که در ابتدا موجب بی‌اعتمادی مردم به خرید آنلاین دارو شده بود، همچنان یکی از مشکلات اصلی در این عرصه به شمار می‌رفت.

چالش‌های نظارتی در بازار آنلاین داروی ایران

در این میان، مسئولان همچنان بر ضرورت نظارت دقیق و پیگیری این روند تأکید داشتند. چنان‌که علی فاطمی، رئیس انجمن داروسازان ایران که خود از نزدیک درگیر این موضوع بود، درباره فروش آنلاین دارو گفته بود: فروش دارو از طریق سکوهای اینترنتی باید تحت نظارت مستمر قرار گیرد. بسیاری از داروخانه‌های آنلاین از فرایندهای نظارتی دقیق پیروی نمی‌کنند که این می‌تواند آسیب‌های جدی به سلامتی مردم وارد کند.

این اظهارات نشان می‌دهد فروش برخط دارو، در کنار تمام مزایای خود، همچنان با چالش‌های امنیتی و نظارتی روبه‌رو است که باید به آن‌ها توجه ویژه‌ای داشت.

از سوی دیگر مهر ۱۴۰۰، در یک جلسه که با حضور نمایندگان سازمان غذا و دارو، نظام پزشکی، اتحادیه واردکنندگان مکمل و سکوهای دیجی‌کالا و اسنپ‌دکتر برگزار شد، بحث داغی درباره عرضه مکمل‌ها به صورت آنلاین مطرح شد.

در این جلسه، سازمان‌های نظارتی توضیح دادند براساس قوانین، مکمل‌ها جزو داروها محسوب می‌شوند و باید در داروخانه‌ها عرضه شوند. اما نمایندگان دیجی‌کالا و اسنپ‌دکتر همچنان معتقد بودند نیازی به مجوز از سازمان غذا و دارو یا وزارت بهداشت برای عرضه این محصولات ندارند.

در ادامه، نمایندگان سازمان غذا و دارو نسبت به خطرات ناشی از فروش بی‌ضابطه و احتمال تقلب در این سکوها هشدار دادند و تأکید کردند مکمل‌ها باید تحت نظارت دقیق و توسط داروسازان ارائه شوند.سازمان غذا و دارو در نهایت اعلام کرد هیچ‌گونه تساهل یا مماشاتی با تخلفات نخواهد داشت و تأکید کرد سلامت مردم نباید قربانی سودجویی‌های بی‌ضابطه شود.

پس از اظهارات رئیس سازمان غذا و دارو درباره فعالیت‌های «اسنپ‌دکتر» و عرضه داروهای غیرمجاز در سکوی آنلاین، اسنپ‌ دکتر به این اتهامات پاسخ داد و این اتهامات را تکذیب کرد. این سکو اعلام کرد تمام فعالیت‌هایش براساس قانون انجام می‌شود و هیچ‌کدام از اتهامات مطرح شده متوجه آن نیست. همچنین اسنپ‌دکتر از نام‌گذاری آن به «ناصرخسرو مجازی» انتقاد و عنوان کرد این امر نه تنها ناعادلانه است بلکه می‌تواند به نظام سلامت کشور آسیب بزند.

این شرکت همچنین اشاره کرد با وجود مکاتبات متعدد با وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو، هیچ‌گونه فضایی برای گفت‌وگو و همکاری فراهم نشده و اتهامات علیه آن ادامه دارد.

اسنپ‌دکتر همچنین تأکید کرد در دوران بحران کرونا تلاش کرده با ارائه برخط خدمات دارویی، به کنترل شیوع بیماری کمک کند، اما به جای حمایت، با چالش‌های زیادی مواجه شده است.

در آبان ۱۳۹۹ نیز بحث فروش اینترنتی داروهای بدون نسخه و مکمل‌ها در ایران به یکی از موضوعات جنجالی تبدیل شد. براساس اعلام سازمان غذا و دارو، تنها داروخانه‌های آنلاین دارای مجوز اجازه دارند این نوع محصولات را به صورت اینترنتی عرضه کنند. این موضوع با مخالفت‌هایی از سوی سکوهای بزرگ آنلاین مانند دیجی‌کالا مواجه شد که در تلاش بودند این محصولات را در فروشگاه‌های خود عرضه کنند.

در همین راستا، مدیرعامل دیجی‌کالا در شبکه ایکس نوشت زیرساخت‌های لازم برای فروش مکمل‌ها و داروهای غیرنسخه‌ای فراهم شده است، اما سازمان غذا و دارو نه تنها از این فرایند حمایت نمی‌کند، بلکه موانعی نیز ایجاد می‌کند. پاسخ وزارت بهداشت، از زبان دکتر جهان‌پور این بود که براساس مقررات، تنها داروخانه‌های آنلاین دارای مجوز از سازمان غذا و دارو می‌توانند این داروها را به فروش برسانند و هرگونه فروش خارج از این چارچوب ممنوع است.

دیجی‌کالا از این قوانین انتقاد دارد و معتقد است باید با توجه به شرایط خاص کشور، به‌خصوص در دوران کرونا، این قوانین به‌روز شوند. اعتراض دیگری که این سکو به آن اشاره کرده، رفتار دوگانه سازمان غذا و دارو درخصوص فروشندگان اینترنتی مختلف است.

ضرورت حفظ محرمانگی اطلاعات در فروش اینترنتی

نکته مهم‌تر درخصوص فعالیت سکوهای فروش دارو دغدغه حفظ محرمانگی اطلاعات پزشکی بیماران و اهمیت مالکیت دولت بر داده‌های عمومی است.

موضوعی که محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، چهار سال پیش یعنی روزهایی که بر کرسی ریاست سازمان نظام پزشکی تکیه زده بود از آن می‌گفت؛ «فروش آنلاین دارو بدون نظارت دقیق و قانونی می‌تواند خطرات زیادی به همراه داشته باشد. در سکوهای آنلاین حفظ امنیت داده‌های بیماران، مانند سوابق پزشکی و تجویز داروها دشوار است و این مسئله می‌تواند موجب سوءاستفاده‌های احتمالی شود».این مسئله، همچنان موضوع پرتکرار و البته حل نشده در میان مخالفان فروش اینترنتی دارو است.

مهدی پیرصالحی، رئیس کمیته اخلاق پزشکی هم از نگرانی‌های خود درخصوص حفظ محرمانگی اطلاعات پزشکی می‌گوید و اینکه در فضای اینترنت، حفظ امنیت اطلاعات بیمار و درمانگر عملاً غیرممکن است. به عقیده وی این مسئله می‌تواند سلامت عمومی را به خطر بیندازد، چرا که اطلاعات حساس بیمار ممکن است در معرض دسترسی افراد ناخواسته قرار گیرد.

علی سالاریان، عضو شورای عالی نظام پزشکی کشور هم مقایسه سکوهای فروش دارو را با تاکسی‌های اینترنتی، قیاس مع‌الفارق می‌داند و می‌گوید: همان‌طور که در مقوله امنیت نمی‌توانیم همه چیز را به بخش خصوصی بسپاریم، در بخش سلامت هم باید دولت تولیت کند و نظارت و حساسیت بیش از اندازه‌ای داشته باشد.

چراغ سبز دولت روشن می‌شود

با تمام آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد دولت تصمیم گرفته بخشی از سیاست‌های سختگیرانه خود را تلطیف کند و ضمن باز گذاشتن دست برخی از شرکت‌ها، فروش اینترنتی دارو را به شکل آزمایشی آغاز کند. به‌طوری که ظفرقندی که روزی یکی از مخالفان این شیوه عرضه دارو بوده است حالا خبر از آغاز فروش اینترنتی دارو در چهار استان قم، قزوین، زنجان و مازندران می‌دهد و می‌گوید شرکت‌هایی که در زمینه فروش اینترنتی دارو فعالیت می‌کنند استانداردهای لازم را دریافت کرده‌اند.

وزیر بهداشت در خصوص دغدغه نشت اطلاعات بیماران هم می‌گوید: بررسی‌های لازم به صورت پیشگیرانه برای حفظ اطلاعات درمانی بیماران انجام شده است و شرکت‌هایی که در این خصوص فعالیت می‌کنند برای تأمین دارو و حفظ محرمانگی اطلاعات بیماران، استانداردهای لازم را دریافت کرده‌اند.

هدف از فروش اینترنتی دارو کاهش رفت و آمدهای بیمار و دسترسی آسان است و اقدامات لازم برای صیانت از اطلاعات بیماران ترتیب داده شده است.

اظهارات وزیر بهداشت در حالی نیمه ماه گذشته بیان شد که به‌تازگی رئیس انجمن داروسازان ایران بار دیگر برای نشان دادن مخالفتش با فروش اینترنتی دارو، از ناامن بودن این فضا برای بیماران گفته است.

شهرام کلانتری می‌گوید: یکی از نگرانی‌های اصلی در فروش اینترنتی دارو، مربوط به داده‌های حساس سلامت مردم است. اطلاعاتی که از طریق نسخه‌نویسی و درمان‌ها جمع‌آوری می‌شود، باید در اختیار دولت باشد تا تحت نظارت قرار گیرد. این داده‌ها شامل تاریخچه بیماری‌ها، نوع داروهایی که مصرف می‌شود و وضعیت سلامت افراد هستند. اگر این اطلاعات در دست بخش خصوصی قرار گیرد، احتمال سوءاستفاده یا حتی تهدیدات امنیتی افزایش می‌یابد.

کلانتری باز هم تأکید می‌کند در فضای اینترنت، حفظ محرمانگی اطلاعات پزشکی بین بیمار و پزشک به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. این مسئله می‌تواند سلامت مردم را تهدید کند، چرا که احتمال دارد داده‌ها به دست افراد ناخواسته یا حتی دشمنان برسد. این مشکلات نباید نادیده گرفته شوند و باید مسئولان به‌طور جدی به آن توجه کنند.

خلاصه آنکه تحولات در بازار اینترنتی دارو، باوجود تمام چالش‌ها و نگرانی‌ها، نشان‌دهنده تغییرات بزرگ در نظام توزیع دارو در ایران است. در حالی که سکوهای آنلاین همچنان به گسترش خدمات خود ادامه می‌دهند، نظارت دقیق و اجرای قوانین سختگیرانه برای حفاظت از سلامت مردم امری ضروری به نظر می‌رسد.

با توجه به اهمیت سلامت عمومی و حساسیت بالای داروها، آینده فروش برخط داروها در کشور نیازمند همکاری مستمر و هماهنگی میان نهادهای دولتی و بخش خصوصی است تا از بروز تخلفات و تهدیدات احتمالی جلوگیری شود و مردم بتوانند از خدمات برخط دارویی با اطمینان بیشتری استفاده کنند.