رکنا: اسامی شخصیت های مطرح ایرانی که در سال های مختلف در طول تاریخ در ماه آذر درگذشته اند را در ادامه معرفی کرده ایم.
به گزارش رکنا، هر ماه طبق روال مرسوم زندگی عده ای از اشخاص نامدار در عالم هنر و ورزش و سایر رشته های مهم آسمانی می شوند. در ادامه به همین بهانه تاریخ درگذشت افراد معروف را در عرصه فرهنگ و هنر در آذر ماه مرور کرده ایم.
۲ آذر:
غلامحسین ساعدی، نویسنده، پژوهشگر و روان‌شناس، ۱۳۶۴ شمسی
غلامحسین ساعدی (۲۴ دی ۱۳۱۴ – ۲ آذر ۱۳۶۴) با نام مستعار گوهر مراد، پزشک، نویسنده، شاعر و فعال سیاسی بود. او یکی از نمایشنامه‌نویسان برجسته ایران به شمار می‌رفت و نمایشنامه «چوب به‌دست‌های ورزیل» از بهترین آثار اوست. فیلم‌های «گاو»، «دایره مینا» و «آرامش در حضور دیگران» از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آثار سینمایی مرتبط با ساعدی هستند.
درویش خان، ۱۳۰۵ شمسی
غلامحسین درویش در سال ۱۲۵۱ هجری خورشیدی مصادف با ۲ آذر ۱۳۰۵ در تهران زاده شد. پدرش حاجی بشیر از تات‌های طالقان (زیدشت) و مادرش از ترکمانان بود. علت شهرت وی به نام درویش خان، این بود که پدرش هنگام صدا زدن وی، از لفظ «درویش» استفاده می‌کرد و همین نام بعدها به عنوان نام خانوادگی غلامحسین برگزیده شد و او به درویش خان یا غلامحسین خان درویش معروف شد. درویش‌خان با نام اصلی غلامحسین درویش از هنرمندان نامی و استادان موسیقی سنتی ایرانی در اواخر دوره قاجاریان است. درویش‌خان را نخستین قربانی سوانح رانندگی در ایران می‌دانند.
۳ آذر:
محمود کریمی، ردیف‌دان و مدرس آواز، ۱۳۶۳ شمسی
محمود کریمی در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در تهران متولد شد. او آموزش آواز را به طور غیررسمی و با بهره‌گیری از منابع مختلف آغاز کرد، تا اینکه در سال ۱۳۳۰ به کلاس‌های عبدالله دوامی پیوست. علاوه بر آواز، محمود کریمی ردیف سه‌تار را به مدت ۲۰ سال تحت نظر محمد ایرانی مجرد آموخت. وی همچنین در کلاس‌های شبانه موسیقی اداره کل هنرهای زیبای کشور، که بعدها به وزارت فرهنگ و هنر تغییر نام داد، با استادانی چون ابوالحسن صبا، علی‌اکبر شهنازی و عبدالله دوامی همکاری داشت. علاوه بر این، کریمی در هنرستان موسیقی ملی، هنرکده موسیقی ملی و سازمان جوانان زرتشتی نیز به تدریس مشغول بود.
۴ آذر:
بیتا فرهی، بازیگر، ۱۴۰۲
بیتا لهارخانی دینبلی (۱۴ دی ۱۳۳۷ – ۴ آذر ۱۴۰۲) که بیشتر با نام بیتا فرهی شناخته می‌شود، بازیگر برجسته ایرانی بود. او در سال ۱۳۵۹ از رشته هنر مدرسهٔ هنر جان پاورس آمریکا فارغ‌التحصیل شد. در سال ۱۳۶۸، از طریق ناصر چشم‌آذر، به کارگردانی داریوش مهرجویی برای ایفای نقش در فیلم «هامون» معرفی گردید.
۵ آذر:
محمدعلی فروغی، ۱۳۲۱ ش
محمدعلی فروغی دردشتی (1254 – 5 آذر 1321) با لقب ذَکاءُالمُلک، نویسنده و سیاستمدار برجسته ایرانی بود که در دوران پهلوی سه بار به‌عنوان نخست‌وزیر خدمت کرد. در دورهٔ قاجار، وی چندین بار وزیر، دو بار نمایندهٔ مجلس شورای ملی و یک‌بار رئیس دیوان عالی تمیز (دیوان کشور) بود. فروغی یکی از فعالان و مبارزان کلیدی انقلاب مشروطه ایران به شمار می‌رفت. پس از جنگ جهانی اول، او به عنوان عضو هیئت اعزامی ایران به کنفرانس صلح پاریس (1919) و جامعهٔ ملل فعالیت کرد.
حسن میرخانی، از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران، ۱۳۶۹ ش
سید حسن میرخانی ملقب به سراج‌الکتاب (زاده ۱۲۹۱ – درگذشته ۵ آذر ۱۳۶۹) از خوشنویسان برجسته و نستعلیق‌نویسان معاصر ایران بود. او یکی از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران و از استادان صاحب‌سبک در هنر نستعلیق معاصر به شمار می‌رود.
۶ آذر:
پروانه معصومی، بازیگر، ۱۴۰۲
سکینه کبودرآهنگی (۱۱ اسفند ۱۳۲۳ – ۶ آذر ۱۴۰۲) که با نام پروانه معصومی شناخته می‌شد، بازیگر برجسته ایرانی بود. او تحصیلات خود را در دانشکدهٔ زبان‌های خارجی دانشگاه ملی ایران به پایان رساند. پروانه معصومی اولین بار در سال ۱۳۵۰ در فیلم «بیتا» نقش کوتاهی ایفا کرد و در سال بعد، در فیلم «رگبار» ساختهٔ بهرام بیضایی نقش اصلی زن را بازی کرد. او تا فیلم «کلاغ» (۱۳۵۶) به همکاری با بیضایی ادامه داد و نخستین بازیگر زن اصلی سینمای بیضایی شد.
۷ آذر:
میرزا حسن زرین‌خط، استاد خوشنویسی، ۱۳۵۷ ش
میرزا حسن زرین خط یکی از خوشنویسان برجسته و مشهور معاصر ایرانی است که در زمینه خوشنویسی به ویژه در نگارش خط نستعلیق شناخته شده است. وی از شاگردان بزرگانی همچون میرزا طاهر کاتب همایون و عمادالکتاب سیفی بود که توانست هنر خوشنویسی را به شکل اصولی و حرفه‌ای بیاموزد و در این مسیر به موفقیت‌های بزرگی دست یابد. بعد از اینکه نامش در عرصه خوشنویسی درخشید، تصمیم به آموزش این هنر گرفت و در مدارس تهران به تدریس خوشنویسی پرداخت. او با تاسیس "دارالتعلیم" خود در خیابان ناصر خسرو تهران به تربیت شاگردان پرداخت و همچنین به انجام سفارشات خوشنویسی گوناگون در زمینه‌های مختلف هنری و نوشتاری مشغول شد. زرین خط به خاطر توانمندی‌هایش در نگارش خطوط زیبا و متقن، در دوران خود به عنوان یکی از بزرگترین و برجسته‌ترین خوشنویسان شناخته می‌شود و آثارش تأثیر زیادی بر نسل‌های بعدی خوشنویسان داشت.
جلال تاج اصفهانی، خواننده، ردیف‌دان و مدرس آواز، ۱۳۶۰ ش
جلال‌الدین تاج اصفهانی (۱۲۸۲ – ۱۳ آذر ۱۳۶۰) یکی از خوانندگان برجسته موسیقی سنتی ایرانی بود. وی در سال ۱۲۸۲ در اصفهان به دنیا آمد. پدرش اسماعیل، معروف به تاج‌الواعظین، آشنایی محدودی با دستگاه‌های موسیقی سنتی داشت. تاج اصفهانی از ده سالگی تحت تعلیم پدر و استادان بزرگی چون سید عبدالرحیم اصفهانی، نایب اسدالله، حسین خضوعی، حسین عندلیب و حبیب شاطرحاجی قرار گرفت و در این زمینه‌ها آموزش دید.
او به اشعار سعدی علاقه بسیاری داشت و گزیده‌هایی از اشعار او و دیگر شاعران را به خاطر سپرده بود. در زمان اجرای آواز، از این اشعار به تناسب فضای اجرا استفاده می‌کرد. از ویژگی‌های آوازی تاج اصفهانی می‌توان به دکلاماسیون دقیق شعر، تحریرهای برجسته، تنوع تحریری و صدای رسا و قدرتمند او اشاره کرد که در خواندن برخی قطعات، او را از دیگران متمایز می‌ساخت.
حمید مصدق، شاعر و وکیل، ۱۳۷۷ ش
حمید مصدق در بهمن ۱۳۱۸ در شهرضا به دنیا آمد. چند سال بعد، همراه با خانواده‌اش به اصفهان نقل مکان کرد و تحصیلات خود را در این شهر ادامه داد. در دوران دبیرستان (در دبیرستان ادب)، او با منوچهر بدیعی، هوشنگ گلشیری، محمد حقوقی و بهرام صادقی همکلاس بود و با این شخصیت‌ها دوستی و آشنایی نزدیکی داشت.
۸ آذر:
سید محمدهاشم پیر، از مورخان و پایه‌گذاران جنبش‌های نوین فکری در ایران، ۱۳۲۵ ش
۹ آذر:
عیسی بهنام، باستان‌شناس و استاد دانشگاه تهران، ۱۳۶۳
عیسی بهنام (۱۲۸۵ تهران - ۹ آذر ۱۳۶۳ تهران) یکی از بنیانگذاران رشته باستان‌شناسی در دانشگاه تهران و از موسسان موزه مردم‌شناسی تهران بود. او به عنوان یکی از چهره‌های برجسته جهانی در زمینه باستان‌شناسی و هنر ایران شناخته می‌شود.
مهدی خالدی، نوازنده ویولون و مدرس ۱۳۶۹ ش
مهدی خالدی در مردادماه ۱۲۹۸ خورشیدی در محله سنگلج تهران به دنیا آمد. پدربزرگ مادری او نوازنده نی در دربار ناصرالدین شاه بود. علاقه او به موسیقی سبب شد که پدرش در سن ۱۶ سالگی او را به نزد ابوالحسن صبا ببرد، که با او آشنایی داشت. صبا با مشاهده استعداد و علاقه مهدی به موسیقی، او را به شاگردی خود پذیرفت. مهدی خالدی طی یک سال و نیم، ویلن و موسیقی ایرانی را زیر نظر صبا فرا گرفت و به زودی به یکی از هنرمندان شناخته‌شده در عرصه موسیقی تبدیل شد. علاوه بر این، او از محضر استادانی چون روح‌الله خالقی، حسین یاحقی، حسین خالدی و حبیب اسماعیلی نیز بهره برد.
۱۰ آذر:
آیت الله مدرس، ۱۳۱۶
سید حسن طباطبایی زواره، مشهور به سید حسن مدرّس (۱۲۴۹ – ۱۰ آذر ۱۳۱۶)، فقیه، مجتهد شیعه و سیاستمدار ایرانی بود که نمایندگی مردم تهران را در دوره‌های دوم تا ششم مجلس شورای ملی بر عهده داشت. او در سال ۱۳۱۶، پس از هفت سال تبعید در خواف، به دستور رضاشاه به قتل رسید.
۱۱ آذر:
میرزا کوچک خان، ۱۳۰۰
میرزا یونس استاد سرایی (۲۱ مهر ۱۲۵۹ – ۱۱ آذر ۱۳۰۰)، که بیشتر با نام میرزا کوچک خان جنگلی شناخته می‌شود، کنشگر ملی‌گرا و مبارز چپ‌گرا در دوران انقلاب مشروطه بود. او رهبر جنبش جنگل، رئیس‌جمهور جمهوری شورایی سوسیالیستی ایران و یکی از سرداران برجسته گیلک از شهر رشت به شمار می‌رفت.
۱۲ آذر:
نصرت‌الله گلپایگانی، نوازنده تار، ویولون، تنبک و آهنگساز، ۱۳۴۱
نصرت‌اللّه گلپایگانی (زادهٔ تهران ۱۳۱۷ – درگذشتهٔ تهران ۱۲ دی ۱۳۴۱) نوازنده ایرانی ویولن بود. در مهرماه ۱۳۲۸، با تاسیس هنرستان موسیقی ملی توسط حسینعلی وزیری‌تبار، در این مدرسه ثبت‌نام کرد. او ویولن را به عنوان ساز تخصصی خود انتخاب کرد و در کلاس ابوالحسن خان صبا به یادگیری این ساز پرداخت. همچنین تنبک و ریتم‌شناسی را از حسین تهرانی آموخت و تار و سه‌تار را زیر نظر موسى خان معروفى و نصراللّه زرین‌پنجه فراگرفت. در این دوره، گلپایگانی دروس تئوری و هارمونی را نیز از روح‌الله خالقی آموخت. در کنار تحصیل، او در ارکستر تار و سه‌تار زرین‌پنجه که در هنرستان تشکیل شده بود، ابتدا به نواختن تنبک و بعدها تار پرداخت.
۱۳ آذر:
عمر خیام نیشابوری، ۵۰۲
عُمَر خَیّام نِیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (۴۴۰ – ۵۱۷ هجری قمری)، که به خیامی، خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری نیز شناخته می‌شود، دانشمند همه‌جانبه، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر ایرانی دورهٔ سلجوقی بود. گرچه شهرت علمی او بیشتر از شهرت ادبی‌اش است و لقب «حجّةالحق» به وی داده شده، اما آوازه جهانی‌اش بیشتر به دلیل رباعیات اوست که در بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده‌اند. شهرت او در غرب عمدتاً به ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد از رباعیاتش به زبان انگلیسی باز می‌گردد.
آیت الله گلپایگانی، ۱۳۷۲
سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (۱ فروردین ۱۲۷۸ – ۱۸ آذر ۱۳۷۲) فقیه، اصولی، مفسر قرآن، متکلم و مرجع تقلید شیعه در دوران معاصر بود. پس از درگذشت سید حسین طباطبایی بروجردی، به مرجعیت شیعیان رسید. او از مخالفان حکومت پهلوی و از حامیان سید روح‌الله خمینی بود و پس از تبعید خمینی به عراق، با صدور بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها و سخنرانی‌ها از او و انقلاب اسلامی حمایت کرد. تأسیس بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی، مدارس علمیه، دارالقرآن الکریم و مجمع اسلامی جهانی لندن از اقدامات عام‌المنفعه او به شمار می‌آید.
۱۴ آذر:
غلامحسین یوسفی، استاد زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۶۹
غلامحسین یوسفی (۲ بهمن ۱۳۰۶، مشهد – ۱۴ آذر ۱۳۶۹، تهران) ادیب، نویسنده، مترجم، مصحح متون و استاد برجسته ادبیات فارسی بود.
علی حاتمی، فیلمساز، ۱۳۷۵
عبّاسعلی حاتمی (۲۴ مرداد ۱۳۲۳ – ۱۴ آذر ۱۳۷۵) نویسنده و فیلمساز ایرانی بود. او فعالیت خود را در سال ۱۳۴۴ با نوشتن نمایش‌نامهٔ «دیب» آغاز کرد و سپس با ساخت فیلم «حسن کچل» (۱۳۴۸) کارگردانی را تجربه نمود. یکی از اقدامات مهم او در سینمای ایران، تأسیس شهرک سینمایی غزالی بود. حاتمی با نام کامل عبّاسعلی حاتمی (با اصالت تفرشی) در خیابان شاهپور تهران به دنیا آمد. مادرش خانه‌دار و پدرش صفحه‌آرای یک چاپخانه بود. او دومین فرزند خانواده بود. برای آموختن اصول اولیه نمایشنامه‌نویسی، ابتدا به هنرستان تهران رفت و سپس در هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک ادامه تحصیل داد.
۱۵ آذر:
احمد کشوری
احمد کشوری (زادهٔ ۳۱ تیر ۱۳۳۲ – درگذشتهٔ ۱۵ آذر ۱۳۵۹) سرگرد خلبان بالگردهای بل-۲۰۶آ جت رنجر و بل ای‌اچ-۱ کبرا در هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران بود که در جنگ ایران و عراق جان باخت. شهرت او بیشتر به خاطر مشارکت در سرکوب شورش کردستان ایران در سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۹، حضور فعال در جبهه جنگ ایران و عراق به مدت سه ماه و نحوه کشته‌شدنش است. پس از درگذشت او، درجه‌اش به سرلشکری ارتقا یافت.
۱۶ آذر:
میرزا آقا امامی اصفهانی (محمد مهدوی)، نقاش، ۱۳۳۴
میرزا آقا امامی (زاده ۱۲۶۰ هجری خورشیدی در اصفهان – درگذشته ۱۳۳۴ هجری خورشیدی در اصفهان) نقاش ایرانی و هنرمند برجسته در زمینه ساخت جلدهای سوخت بود. او در کسوت روحانیت فعالیت می‌کرد و در شاخه‌های مختلف نگارگری و همچنین ساخت جلد و تابلوی سوخت تخصص داشت. میرزا آقا امامی به عنوان احیاگر هنر سوخت معرق دوره صفوی شناخته می‌شود و در زمینه نگارگری یا نقاشی سنتی ایرانی نیز به عنوان یکی از چهره‌های درخشان با آثار ماندگار مطرح است.
هوشنگ پزشک نیا، نقاش معاصر ایرانی، ۱۳۵۱
هوشنگ پزشک‌نیا (زادهٔ ۱۲۹۶ – درگذشتهٔ ۱۳۵۱) از نقاشان برجسته پس از مکتب کمال‌الملک و یکی از هنرمندان مطرح نسل اول مدرنیسم ایران بود. او نقاشی با مضامین تنهایی، فراموشی و پریشانی بود و در طراحی‌های جسورانه‌اش از خط‌های شکسته، سریع و زاویه‌دار با رنگ‌های تیره استفاده می‌کرد. پزشک‌نیا در دهه چهل میلادی توانست چندین نمایشگاه موفق در پاریس و لندن برپا کند. آثار او عمدتاً هویت ایرانی را منعکس می‌کند و مضمون‌هایش تحت تأثیر زندگی مردم فقیر است که با شیوه قدیمی و صبورانه به زندگی خود ادامه می‌دهند.
جواد معروفی، نوازندهٔ پیانو و آهنگساز، ۱۳۷۲
جواد معروفی (۱۵ مرداد ۱۲۹۱ – ۱۶ آذر ۱۳۷۲)، آهنگساز و تنظیم کننده ارکستر گل‌های رنگارنگ و نوازندهٔ پیانو اهل ایران بود. او فرزند موسی معروفی نوازندهٔ تار بود.
۱۹ آذر:
سعدی، ۶۷۱
سعدی شاعر و نویسنده بزرگ ایرانی قرن هفتم هجری بوده که آوازه جهانی دارد. غزل‌های عاشقانه سعدی شهرت بسیار زیادی داشته و تمام آثار او به زبان بسیار روان و ساده سروده شده‌اند. در طول تاریخ، شاعران و نویسندگان بسیاری وجود دارند که آثار گوناگونی از خود به یادگار گذاشته‌اند؛ اما در این میان، آثار سعدی از جلوه ویژه‌ای برخوردار است و در سراسر دنیا علاقه‌مندان بسیار زیادی دارد. در ادامه با تفسیر زندگی نامه این شاعر بزرگ، آثار و معرفی آرامگاه وی همراه شما خواهیم بود.
۲۳ آذر:
حیدر رقابی، شاعر و فعال سیاسی ایرانی، متخلص به «هاله»، ۱۳۶۶
حیدر رقابی (زاده ۱۹ آذر ۱۳۱۰ – درگذشته ۲۳ آذر ۱۳۶۶) شاعر و فعال سیاسی ایرانی بود که به تخلص «هاله» شناخته می‌شد.
۲۶ آذر:
مولوی
جلال‌الدین محمد بلخی (۶ ربیع‌الاول ۶۰۴ ه.ق / ۱۲۰۷ میلادی – ۵ جمادی‌الثانی ۶۷۲ ه.ق / ۱۲۷۳ م)، که به نام‌های مولوی، مولانا و رومی شناخته می‌شود، شاعر بزرگ فارسی‌زبان ایرانی بود. نام کامل او «محمد بن محمد بن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی» بود و در دوران حیات به القاب «جلال‌الدین»، «خداوندگار» و «مولانا خداوندگار» شناخته می‌شد. از سده نهم هجری به بعد، القاب «مولوی»، «مولانا»، «مولوی رومی» و «ملای رومی» برای او به کار رفته است. همچنین، در برخی از اشعار او، تخلص‌هایی مانند «خاموش»، «خَموش» و «خامُش» نیز ذکر شده است.
۲۹ آذر:
ابوالحسن صبا، ۱۳۳۶
ابوالحسن صَبا (۱۴ فروردین ۱۲۸۱ – ۲۹ آذر ۱۳۳۶ ه.ش) موسیقی‌دان، آهنگساز، نوازنده و آموزگار برجسته موسیقی ایرانی بود. در طول چهل سال فعالیت حرفه‌ای خود، او در زمینه‌های مختلفی از جمله آهنگسازی، طراحی شیوه‌های نوین نوازندگی، گردآوری ردیف، تألیف کتاب‌های آموزشی و تربیت شاگردان سرشناس فعالیت کرد و به همین دلیل به عنوان هنرمندی تأثیرگذار در پیشرفت و رشد موسیقی ایران شناخته می‌شود. صبا به‌طور کامل با اصول علمی موسیقی غربی آشنا بود، اما تمرکز اصلی او بر گسترش و پیشرفت موسیقی سنتی و محلی ایران بود. به خاطر نوآوری‌ها و تحولاتش در موسیقی ایران، او را با عنوان «نیمای موسیقی ایرانی» یاد می‌کنند و دوران حضور او در این عرصه را «دوران طلایی موسیقی» نامیده‌اند.
