آلودگی هوای تهران با سالی ۳۷۰۰ قربانی و خسارت ۲.۳ میلیارد دلاری در هر سال، سلامت شهروندان را بازی گرفته؛ در مقابل، راهکارهای حل بخش عمده‌ای از مسائل مربوط به آلودگی هوا در دسترس و قابل اجراست اما متاسفانه عزم جدی در مسؤلان امر برای اجرا وجود ندارد.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، "کلان‌شهر تهران" سال‌هاست که در حصار آلودگی هوا گرفتار شده و آسمانی که باید درخشش آفتاب و منظره‌ای از رشته‌کوه‌های البرز را به ساکنانش هدیه دهد، حالا بیشتر روزهای سال زیر پرده‌ای از غبار و آلاینده‌ها پنهان شده است.
این معضل نه‌تنها چهره زیبای شهر را دگرگون کرده بلکه سلامت میلیون‌ها شهروند را به خطر انداخته و زندگی روزمره آنان را مختل کرده است. افزون بر این، آلودگی هوا بر اقتصاد، بهره‌وری نیروی کار و حتی وضعیت روانی شهروندان نیز اثرگذار است.
بر اساس آمار وزارت بهداشت، فقط در شهر تهران سالانه بیش از 3700 نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در پایتخت بالغ بر 2.3 میلیارد دلار است.
با شروع فصل پاییز و زمستان، وارونگی دما شرایط را دشوارتر می‌کند و آلودگی به اوج خود می‌رسد. در این ایام، هر نفس که به هوای تهران کشیده می‌شود، یادآور این واقعیت تلخ است که این کلان‌شهر، قربانی توسعه‌ای شده که به بهای نادیده گرفتن محیط‌زیست تمام شده است.
آلودگی هوای تهران یک چالش ساده تک‌وجهی نیست بلکه پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است که ریشه در رشد بی‌رویه جمعیت، توسعه نامتوازن شهری، مصرف بالای سوخت‌های فسیلی و ناوگان حمل‌ونقل فرسوده و البته بی‌عملی و ترک‌فعل‌های برخی مسؤلان مربوطه دارد.
سهم 82 درصدی "منابع متحرک" در آلودگی هوای تهران!
در این بین میتوان سهم منابع متحرک در آلودگی هوا را پررنگ‌تر از سایر موارد دانست؛ بر اساس آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران، منابع متحرک سهم 82.9 درصدی در آلاینده‌های گازی و سهم 68 درصدی در آلایندگی ذرات معلق(ذرات کمتر از 10 میکرون و ذرات کمتر از 2.5 میکرون دارند) که آلاینده سه چهارم روزهای پایختت هستند، دارند.
در آلودگی ناشی از ذرات معلق، سیزده و نه دهم (13.9) درصد آلایندگی مربوط به خودروهای سواری، دو و یک دهم (2.1) درصد مربوط به تاکسی، ده و یک دهم (10.1) درصد مربوط به موتورسیکلت، یک و هشت دهم (1.8) درصد مربوط به وانت، چهار (4) درصد مربوط به مینی بوس، پنج و هفت دهم (75.7) درصد مربوط به اتوبوس‌های شرکت واحد، هفت و چهار دهم (7.4) درصد مربوط به اتوبوس‌های سرویس ادارت و مدارس و... و پانزده و هفت دهم (15.7) درصد مربوط به کامیون هاست.
همچنین در بحث آلاینده‌های گازی نیز، میزان سی و هفت و هشت دهم (37.8) درصد در آلاینده‌های گازی مربوط به خودروهای سواری، نه و چهار دهم (9.4) درصد مربوط به تاکسی‌ها، بیست و یک و سه دهم (21.3) درصد مربوط به موتور سیکلت، نه و نیم (9.5) درصد مربوط به وانت‌ها، هشت دهم (0.8 درصد مربوط به مینی بوس، نیم (0.5) درصد مربوط به اتوبوس واحد، چهار دهم (0.4) درصد مربوط به اتوبوس‌های سرویس و سه و یک (0.31) دهم درصد مربوط به کامیون‌هاست.
درحالی که عمده آلایندگی تهران به منابع متحرک مربوط می‌شود، منابع ثابت سهم 17.1 درصدی در آلاینده‌های گازی و سهم 32 درصدی در انتشار ذرات معلق دارند. سهم منابع ثابت در آلایندگی مربوط به نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، فرودگاه‌ها، مصارف خانگی و صنایع است.
یک از مواردی که در عموم مردم به عنوان آلاینده هوا شناخته می‌شود، مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هاست درحالی که سال‌هاست که مازوت در آلودگی هوای پایتخت نقشی نداشته و از سال 1392 که نیروگاه بعثت تهران پلمب شد، سهم مازوت به صفر رسید. امسال نیز با پلمب شدن مخازن مازوت نیروگاه‌های اراک و البرز، سهم ناچیزی که ممکن بود این نیروگاه‌ها بر تهران بگذارند نیز به صفر رسیده است.
"قانون هوای پاک" قانونی که هرگز اجرا نشد!
اصلی‌ترین و جامع‌ترین قانونی که در زمینه آلودگی کلانشهرها ازجمله تهران وجود دارد، قانون هوای پاک مصوب سال 1396 است. بر اساس 34 ماده این قانون، 21 دستگاه اجرایی از جمله سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صدا و سیما و.. را مکلف کرده که هر یک به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند. در میان مهم‌ترین وظایف دستگاه‌های اجرایی، با سه وظیفه متوجه شهرداری تهران است.
علیرغم اینکه 97 سال از تصویب این قانون و آیین‌نامه‌های آن می‌گذرد، به گفته سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی تنها 12 درصد از احکام این قانون اجرایی شده است.
همچنین طبق اعلام علی القاصی؛ رییس دادگستری استان تهران، در 12 آذرماه سال 1402، برای 5 مدیر دولتی از جمله معاون برق و انرژی وزارت نیرو(در دولت سیزدهم)، مدیرعامل وقت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران(در دولت سیزدهم) و معاون وقت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست(در دولت دوازدهم )، ترک فعل صادر شده و هر کدام به سه سال انفصال از خدمات دولتی محکوم شدند.
طرح "کهاب" و کاهش آلایندگی جایگاه‌های سوخت
از جمله مواردی که در قانون هوای پاک مغفول مانده میتوان به اجرای طرح کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین) در جایگاه‌های سوخت پایتخت اشاره کرد که به گفته مدیرکل سابق مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نفت اراده‌ای برای اجرای آن نداشته است. در صورت اجرای کامل این طرح، از تبخیر روزانه 300 هزار لیتر بنزین با عدم‌النفع اقتصادی روزانه 5 میلیارد تومان جلوگیری شده و از انتشار آلاینده‌های اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار(VOC) در هوا نیز جلوگیری می‌شد.
بنزین تهران استاندارد نیست
مسئله دیگر در کلاف پیچیده آلودگی هوا، مربوط به کیفی‌سازی سوخت خودروها بوده که این مهم نیز مغفول مانده و به گفته صدیقه ترابی؛ معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، "سوختی که در تهران پخش می‌شود، 100 درصد استاندارد نیست!"
حرکت لاک‌پشتی انرژی‌های تجدیدپذیر
بخش دیگری از قانوی هوای پاک مربوط به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر توسط وزارت نیرو است؛ در ماده 19 قانون هوای پاک آمده که وزارت نیرو مکلف است نسبت به توسعه، تولید و عرضه انرژی های تجدیدپذیر و پاک بهینه به نحوی اقدام کند که حداقل 30 درصد افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور از انرژی های تجدیدپذیر تأمین شود.
این درحالی است که بر اساس آمار اتاق بازرگانی تهران، تا آخر سال 2023 سهم منابع تجدیدپذیر در تأمین برق کشور کمتر از پنج درصد بوده است!
حرکت لاک‌پشتی ایران به سوی تجدیدپذیرها در صورتی است که بر اساس گزارشی از دانشگاه آب و هوا و انرژی "امبر" در لندن انگلیس ترکیه تا سال 2022، ترکیه 43 درصد از برق تولیدی خود را از منابع انرژی تجدیدپذیر تأمین کرده و 12 درصد از کل این آمار به انرژی بادی و خورشیدی تعلق داشته است.
همچنین بر اساس آماری از پایگاه گلوبال دیتا، ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در امارات متحده عربی در سال 2023 میلادی 12 درصد بوده اما با توجه به اقدامات و نیروگاه‌های در دست ساخت این کشور پیش‌بینی می‌شود که منابع انرژی تجدیدپذیر امارات تا سال 2035، 29 درصد از کل شبکه برق این کشور را تأمین کنند.
به گفته وزیر انرژی و معادن عمان، منابع تجدیدپذیر نقش 20 درصدی در تأمین برق این کشور داشته و قرار است این سهم تا سال 2040 به 39 درصد برسد.
سنگ‌اندازی در مسیر برقی‌سازی حمل و نقل عمومی تهران
ماده 10 قانون هوای پاک، توسعه حمل و نقل عمومی را به وزارت کشور و شهرداری تهران سپرده است که در اینجا نیز توسعه‌ای که انجام شده، کمتر از میزان مورد نیاز شهر تهران بوده است. در این میان شهرداری تهران با انعقاد قراردادی به دنبال وارد کردن 2500 دستگاه اتوبوس 12 متری، 25000 دستگاه تاکسی سدان برقی، 2500 دستگاه تاکسی شاسی‌بلند (suv)، 10 هزار دستگاه ون و 150 هزار دستگاه موتورسیکلت برقی بود که به دلیل برخی اشکالات وارده از سوی سازمان بازرسی کل کشور هنوز به سرانجام مشخصی نرسیده است.
توسعه تاکسی‌های برقی علاوه بر نقش چشمگیری که در آلوده هوای شهر تهران دارد، می‌تواند به کاهش ناترازی بنزین و کاهش واردات آن نیز منجر شود.
به دلیل ناترازی بنزین و مصرف روزانه 120 میلیون لیتر بنزین در کشورمان، سالانه هزینه‌های بسیار هنگفتی صرف واردات بنزین می‌شود و به گفته مدیر گروه صنعتی ایران خودرو فقط در سال 402 "بیش از 2 میلیارد دلار" صرف واردات بنزین به کشور شده است!
اگر این مبلغ گزاف به جای واردات بنزین، صرف خرید خودروهای برقی برای ناوگان حمل و نقل عمومی کلان‌شهری مانند تهران شود، به طور حتم بخش بزرگی از ناترازی بنزین کشور برطرف می‌شد و دیگر نیازی به اختصاص چنین مبالغ کلانی از منابع ارزی کشور برای واردات بنزین نخواهد بود اما اگر این وضعیت تداوم داشته باشد و خودروی برقی وارد کشور نشود، در 5 سال آینده باید حدود 11 میلیارد دلار برای واردات بنزین هزینه کنیم!
اگر میانگین قیمت هر خودروی برقی که امروز می‌توانیم به کشور وارد کنیم تا در ناوگان حمل و نقل عمومی تهران به عنوان "تاکسی" مورد استفاده قرار گیرد را حدود 20 هزار دلار در نظر بگیریم با مبلغ 2 میلیارد دلاری که فقط در سال جاری صرف واردات بنزین شد، این امکان وجود داشت که حداقل 100 هزار تاکسی برقی وارد کشور کنیم که خود به تنهایی بخش بزرگی از ناترازی و کمبود بنزین کشور را حل می‌کرد.
حالا بیایید کمی دقیق‌تر به این مسئله کلیدی که تا به امروز لاینحل باقی مانده، نگاه کنیم؛ در حال حاضر 60 هزار دستگاه تاکسی فعال در شهر تهران داریم که میانگین سنی تاکسی‌های تهران، حدود 10 سال است و به همین دلیل مصرف بنزین و درصد آلایندگی بالایی هم دارند به‌گونه‌ای که اغلب این تاکسی‌ها حتی نمی‌توانند گواهی خود را از مراکز معاینه فنی تهران دریافت کنند و معمولاً برای اخذ گواهی به سایر شهرها مراجعه می‌کنند!
فقط با هزینه‌ای که در سال 402 برای واردات بنزین صرف کردیم، می‌توانستیم 100 هزار تاکسی برقی خریداری و به کشور وارد کنیم که با این تعداد نه تنها می‌توانستیم تمام تاکسی‌های تهران را با تاکسی‌های برقی جایگزین و کاملاً نوسازی کنیم بلکه با 40 هزار تاکسی برقی باقی مانده، امکان جایگزینی تمام تاکسی‌های بنزینی و فرسوده حداقل 2 یا 3 کلان‌شهر دیگر کشورمان هم فراهم می‌شد!
حالا بیایید ببینیم اگر فقط 100 هزار تاکسی برقی را با تاکسی بنزینی در تهران و 2 یا 3 کلان‌شهر کشورمان جایگزین کنیم، روزانه چقدر در مصرف بنزین صرفه‌جویی می‌شود؟!
اگر پیمایش هر تاکسی در کلان‌شهر تهران را روزانه 200 کیلومتر و مصرف تاکسی‌های فرسوده را نیز به طور میانگین به ازای هر 100 کیلومتر، 10 لیتر در نظر بگیریم، مصرف هر تاکسی فعال تهران در هر روز 20 لیتر خواهد بود؛ پس با یک محاسبه ساده، عدد مصرف 60 هزار تاکسی فعال تهران در هر روز یک میلیون و 200 هزار لیتر است! یعنی با برقی‌سازی همین 60 هزار تاکسی فعال تهران، به راحتی می‌توانیم در هر روز مانع از سوختن یک میلیون و 200 هزار لیتر بنزین در تهران شویم و این امر در صورت اجرا یعنی برطرف شدن بخش زیادی از منابع آلاینده هوای تهران!
ترک فعل هر 23 دستگاه در قانون هوای پاک
اجرای تنها 17 حکم قانون هوای پاک نشان می‌دهد که ترک فعل دستگاه‌ها در اجرای این قانون مشهود است و به گفته سمیه رفیعی، ریییس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی، "در سال 1401 تقریباً تمامی 23 دستگاه مسئول در این حوزه به وظایف خود به طور کامل عمل نکرده و در مواردی نیز ترک فعل داشتند." در چنین شرایطی از سازمان حفاظت محیط زیست توقع می‌رود که برای حفظ جان مردم، به عنوان ناظر بر اجرای قانون هوای پاک دستگاه‌هایی که ترک فعل کرده‌اند را به دستگاه قضایی معرفی کند.
تجربه کشورها در مقابله با آلودگی هوا
بسیاری از شهرهای جهان با اتخاذ سیاست‌های موثر و استفاده از فناوری‌های پیشرفته توانسته‌اند آلودگی هوا را به طور چشمگیری کاهش دهند. در ادامه به برخی از نمونه‌های موفق اشاره می‌کنیم:
لندن، بریتانیا: بر اساس گزارش UNEP، لندن از طریق راه‌اندازی منطقه کم‌آلایندگی (ULEZ) توانسته است سطح دی‌اکسید نیتروژن را در این منطقه 44 درصد کاهش دهد. این طرح شامل محدودیت‌هایی برای ورود خودروهای آلاینده و مشوق‌هایی برای استفاده از وسایل نقلیه پاک بوده است.
نیویورک، آمریکا: بر اساس مقاله‌ای در talkofthecities، برنامه کاهش آلودگی سوخت با تغییر قوانین استفاده از نفت کوره با سولفور بالا در نیویورک منجر به کاهش 70 درصدی دی‌اکسید گوگرد در طی پنج سال شد. این اقدام تاثیر چشمگیری بر بهبود کیفیت هوا و سلامت عمومی داشته است.
پکن، چین: "پکن" با مجموعه‌ای از سیاست‌ها شامل تعطیلی صنایع آلاینده، محدودیت استفاده از خودروهای شخصی، و توسعه گسترده حمل‌ونقل عمومی، توانسته است در دهه اخیر غلظت PM2.5 را حدود 35 درصد کاهش دهد.
بارسلونا، اسپانیا: این شهر با اجرای برنامه‌های سوپر‌بلاک (Superblock) که مناطق ویژه‌ای برای عابران پیاده و دوچرخه‌سواری تعریف کرده، علاوه بر کاهش آلودگی هوا، کیفیت زندگی شهروندان را نیز بهبود داده است.
اقداماتی نظیر گسترش سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی پاک، محدودیت برای خودروهای آلاینده، و تشویق استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله گام‌های کلیدی این شهرها بوده‌اند. برای تهران، این تجربیات می‌تواند الگویی مفید برای کاهش آلودگی هوا باشد.
اجرای قانون هوای پاک راهکار کاهش آلودگی هوا
به گزارش تسنیم، قانون هوای پاک به‌عنوان یکی از جامع‌ترین قوانین زیست‌محیطی ایران، نقش مهمی در کاهش آلودگی هوای تهران و سایر کلانشهرها ایفا می‌کند و اجرای کامل آیین‌نامه‌ها و احکام این قانون شرط بهبود کیفیت هوا و حفظ سلامت عمومی است.
اجرای کامل قانون هوای پاک می‌تواند نقش حیاتی در جلوگیری آسیب‌های جدی به سلامت عمومی داشته باشد و مانع از فوت 30 هزار هم‌وطنی شود که سالانه به دلیل آلودگی هوا به مشکلاتی ازجمله بیماری‌های قلبی، ریوی و سرطان مبتلا شده و جان خود را از دست می‌دهند.
قانون هوای پاک، با تمرکز بر کاهش آلاینده‌های خطرناک مانند ذرات معلق و گازهای سمی، زمینه کاهش این آسیب‌ها را فراهم می‌کند. از جمله احکام کلیدی این قانون میتوان به کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی آلاینده، توسعه خودروهای برقی و هیبریدی، و ممنوعیت فعالیت صنایع آلاینده در مناطق شهری اشاره کرد. همچنین، ملزم کردن شهرداری‌ها و سازمان‌های حمل‌ونقل به توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک و افزایش نظارت بر کیفیت سوخت مصرفی از دیگر ابزارهای مؤثر این قانون است.
اجرای این احکام می‌تواند به کاهش انتشار آلاینده‌هایی چون ذرات معلق (PM2.5 و PM10) و گازهای دی‌اکسید نیتروژن کمک کند، که از عوامل اصلی آلودگی هوای تهران محسوب می‌شوند.
مطالعات نشان داده‌اند که کاهش حتی 10 میکروگرم در متر مکعب ذرات معلق می‌تواند تا 8 درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا را کاهش دهد، لذا اجرای دقیق قانون هوای پاک می‌تواند جان هزاران نفر را نجات می‌دهد. علاوه بر این با توجه به عدم‌النفع سالانه 157 همتی آلودگی هوا به اقتصاد کشور(بر اساس آمار فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی)، این مقررات و همکاری دستگاه‌های مسئول در اجرای قانون هوای پاک باعث بهره‌وری اقتصادی نیز خواهد شد.
در پایان باید متذکر شویم که اهتمام جدی حاکمیت، دولت و شهرداری به مسئله مهم و کلیدی "برقی‌سازی حمل نقل عمومی و خودروهای شخصی" می‌تواند سهم بسیار بزرگی در حل مسئله آلودگی هوا در کلان‌شهر تهران داشته باشد که اجرای تام و تمام قرارداد بزرگ حمل و نقلی شهرداری تهران با چین یکی از الزامات اصلی تحقق این مسئله است.
