پیوند علوم و دین: کلید حل چالش‌های عصر حاضر/ همه حوزه‌های دانشی به علوم انسانی و اجتماعی وابسته هستند

به گزارش بهداشت نیوز دکتر سعید رضا عاملی، رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی با تسلیت ایام شهادت حضرت زهرا(س)، چهلمین سالگرد تاسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی را تبریک گفت و با اشاره به تحول علوم انسانی و پیوند حوزه و دانشگاه، اظهار کرد: باید به خروجی‌های علمی دنیای غرب و تجربه‌هایی که در آنجا شکل گرفته‌اند توجه کنیم. تجربه‌ای که در غرب به وقوع پیوسته، به نوعی جدایی دین از علم را به همراه داشته و به دنبال آن جدایی دین از نهادهای اجتماعی اتفاق افتاده است. این جدایی موجب پیشرفت‌هایی بر مبنای تجربه‌گرایی در غرب شد، اما در عین حال مسائل جدی نیز به‌وجود آورد.
وی ادامه داد: علوم انسانی و علوم الهی در این میان بر موضوع انسان متمرکز هستند. ما به دنبال انسان آرام و سعادتمندی هستیم که به واسطه فعالیت‌هایش در این دنیا و جهان جاودانه، نتیجه‌گیری‌های مثبت و معنایی را رقم بزند. جدایی دین از دانش و نگرش صرف به این دنیا، سبب نادیده گرفتن جهان پس از مرگ شده و این موضوع، مسائلی را بوجود آورده است که به‌طور جدی نیازمند بررسی و تحلیل است.
بحران هایی گریبان‌گیر غرب
دکتر عاملی گفت: مسائلی که در دنیای امروز غرب وجود دارد، به ویژه تجربه‌گرایی و نگاه تک‌رشته‌ای به مسائل، از بنیادی‌ترین جنبه‌هاست. این رویکرد، با وجود اینکه پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای را به دنبال داشته، عواقب منفی گسترده‌ای برای خود انسان به همراه آورده است. یکی از بزرگترین این عواقب، تنهایی انسان است. انسان در طول زمان به موجودی تنها تبدیل شده است. فناوری‌های جدید، علی‌رغم دستاوردهای زیادی که برای زندگی بشر داشته‌اند، فردگرایی را تقویت کرده و زندگی با ماشین، ربات و الگوریتم‌ها را بر روابط انسانی ترجیح داده‌اند.
وی اضافه کرد: آمارها در مورد تنهایی انسان نگران‌کننده است. یکی از مطالعات انجام شده در ۱۴۲ کشور نشان می‌دهد که نزدیک به ۵۱ درصد از مردم آمریکا (کشوری با اقتصاد اول جهان و تولید ناخالص ملی ۳۰ تریلیون دلار) یا احساس تنهایی شدید دارند یا به نوعی تنها هستند. همچنین، این تنهایی به جامعه مجردی منتهی شده است؛ از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۳، تعداد خانه‌های مجرد از ۳ درصد به ۳۸ درصد افزایش یافته است. این تنهایی فقط به بعد ادراکی محدود نمی‌شود، بلکه در ابعاد فیزیکی نیز مشاهده می‌شود.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بیان کرد: این وضعیت ایجادگر مسائلی مانند گسترش تجاوز به زنان و تنزل روابط انسانی است و در نهایت به پوچ‌گرایی منجر می‌شود. در گذشته، وقتی از کسی سؤال می‌شد که دینش چیست، پاسخ مشخصی وجود داشت؛ فرد دینی چون مسیحیت، یهودیت، اسلام یا بودیسم را انتخاب می‌کرد. اما امروز بیش از ۳۰ درصد از جامعه غرب هیچ دینی را انتخاب نمی‌کنند.
دکتر عاملی گفت: علم به عنوان پایه‌ای برای تغییرات اجتماعی، از سال ۱۹۸۰ به بعد تغییر محسوسی در نگرش به خود داشته است. تغییر از نگاه تک‌رشته‌ای به رویکرد یکپارچه در علم، یعنی نگاهی ۳۶۰ درجه به پدیده‌ها، صورت گرفته است. این تغییر خواهان آن است که به جای ورود از یک رشته خاص، مانند جامعه‌شناسی یا روان‌شناسی، به موضوعات پیچیده با نگاهی جامع بپردازیم تا درک درست‌تری از مسائل حاصل شود.
وی اضافه کرد: امروز اگر بخواهیم به حل مسائل جامعه انسانی بپردازیم، پیوند همه علوم با دین می‌تواند راه‌حلی برای چالش‌های انسان در عصر حاضر باشد. در واقع، ما با یک جامعه پیچیده مواجه‌ایم که متغیرهای دخیل در آن به طور قابل توجهی افزایش یافته است. به‌عنوان مثال، زمانی که شما از چت‌جی‌پی‌تی سؤالی می‌پرسید، با تعداد زیادی پارامتر برای جستجوی اطلاعات مواجه هستید و این ممکن است به بین ۵۰۰ میلیارد تا یک میلیارد پارامتر مربوط باشد. این افزایش متغیرها نیاز به یادگیری عمیق‌تری از اطلاعات را ایجاب می‌کند.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی ادامه داد: برخی افراد ممکن است فکر کنند که این سیستم‌ها عقل مستقلی دارند که از داده‌های ما استفاده می‌کرده و پاسخ‌ها را به ما ارائه می‌دهند، در حالی که در واقع این‌ها محصول داده‌های موجود هستند.
نیازمند پیوندی عمیق بین همه علوم هستیم
دکتر عاملی افزود: در این شرایط، ما نیازمند پیوندی عمیق بین همه علوم هستیم. علوم انسانی می‌توانند به‌عنوان پایه‌ای برای تمامی رشته‌ها عمل کنند، چرا که موضوع اصلی یعنی انسان، همه این علوم را به هم پیوند می‌دهد. فیزیک، شیمی و ریاضی، به‌عنوان علوم پایه، همگی نیازمند ارتباط با حوزه‌های دانش انسانی هستند.
وی بیان کرد: همه حوزه‌های دانشی به علوم انسانی و اجتماعی وابسته هستند. اگر هوش مصنوعی را به حال خود رها کنیم، ممکن است انسان‌ها به‌طرز جدی آسیب ببینند. هوش مصنوعی عمومی، که به‌عنوان نوعی فناوری با قدرت استدلال و منطق تفکر شناخته می‌شود، توانایی تصمیم‌گیری دارد و این قابلیت‌ها را با بهره‌گیری از داده‌های کلان به‌دست می‌آورد.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی ادامه داد: در واقع، داده‌های ذهنی ما برای ما به یادآوری و تشخیص رویکردهایمان کمک می‌کند، در حالی که هوش مصنوعی همه داده‌های بزرگ را جمع‌آوری کرده و از آن‌ها استفاده می‌کند.
دکتر عاملی بیان کرد: امروز در اینترنت حدود ۱۷۶ زتابایت اطلاعات وجود دارد. به عنوان مثال، وقتی از یک سیستم پرسیدیم که این مقدار اطلاعات معادل چند کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای است، پاسخ داد که می‌تواند معادل ۸۰۰ تریلیون کتاب باشد. برای مقایسه، کل کتاب‌های کتابخانه کنگره حدود ۱۳۶ میلیون جلد است.
باید برای فناوری های جدید راهبردهای الهی تعیین شود
وی اضافه کرد: این ظرفیت، اگر مهار نشود و راهبرد الهی برای آن تعیین نگردد، می‌تواند خطرناک باشد. در بحث‌های علمی، از فیزیک اسلامی یا ریاضی اسلامی صحبت نمی‌شود، چرا که آن‌ها بیشتر به عملیات و روش‌های ریاضی مربوط می‌شوند، اما سوال این است که هدف این علوم چیست و قرار است با دانش‌های تولیدشده چه کنیم. به‌عنوان مثال، همین فیزیک و ریاضی پایه بمب اتم را تولید کرده‌اند. آیا باید هدف‌گذاری فیزیک و ریاضی به گونه‌ای باشد که منجر به تولید بمب‌هایی شود که با محاسبات ریاضی، دمای زمین را به منهای ۵۰ درجه برساند و زندگی بر کره زمین را از بین ببرد؟ این مسأله نیاز به مهار و مدیریت دارد.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی اظهار کرد: امروز، علوم به‌طور بی‌مهابا توسعه یافته و قدرت‌های بزرگی به‌دست آورده‌اند. طبق روایات، همه این علوم وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، تنها دو درصد از ۷۰ واحد علمی را که در زمان ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به ظهور خواهند رسید، تشکیل می‌دهند.
رابطه علم و دین رابطه ای دانش پایه است
دکتر عاملی ادامه داد: رابطه علم و دین، به‌ویژه علوم انسانی، رابطه‌ای دانش‌پایه است. این رابطه باید به‌عنوان یک دانش مبنا در نظر گرفته شود که مسیر را تعیین می‌کند. اما باید بدانیم که در کجا باید وارد شویم. در برخی از علوم انسانی، مانند حقوق، ممکن است دانش فقهی به‌طور کامل ورود داشته باشد چراکه شریعت برای جزئیات حقوقی نکات و مطالب دقیقی دارد. بنابراین، اگر بخواهیم از این دانش الهی در تمامی علوم استفاده کنیم، باید توجه داشته باشیم که هدف‌گذاری اندیشه و دانش الهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وی با اشاره به کارکرد شورای تحول و ارتقای علوم انسانی گفت: شورای تحول علوم انسانی با چهار مبنا از زمان دکتر حداد عادل کار خود را آغاز کرده است. یکی از اهداف بنیادی این شورا اسلامی‌سازی علوم انسانی و بومی‌سازی است؛ بومی‌سازی به معنای این است که این علوم به مسائل و چالش‌های جامعه ایران بپردازند و در بوم فرهنگی ایران رنگ و بوی خاص خود را داشته باشند.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بیان کرد: در بحث شرق‌شناسی، ما با دو نوع شرق‌شناسی مواجهیم: شرق‌شناسی غربی و شرق‌شناسی شرقی. شرق‌شناسی غربی انحرافات و ناشناخته‌های تحلیلی بسیاری را به حوزه شرق تحمیل کرده است. به همین دلیل، ضروری است که علوم انسانی و اجتماعی براساس بنیان‌های خود شرق شکل بگیرد. این موضوع را می‌توان به سایر علوم نیز تعمیم داد. آیا نباید علوم مهندسی و پزشکی ما بومی باشد؟ مگه بیماری‌ها و شرایط زیستی در ایران و دیگر نقاط جهان یکی هستند؟ تفاوت‌های فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی وجود دارد که باید در بومی‌سازی مورد توجه قرار گیرد.
علم باید توانایی حل چالش‌ها و مسائل کشور را داشته باشد
دکتر عاملی اضافه کرد: مبنای سوم تحول در علوم انسانی، کارایی است. علم باید توانایی حل چالش‌ها و مسائل کشور را داشته باشد. با توجه به تجربیاتم در شورای عالی فضای مجازی و شورای عالی انقلاب فرهنگی، می‌توانم بگویم که معضلات اصلی کشور در حوزه علوم اجتماعی و انسانی به وضوح نمایان است. به عنوان مثال، آمار نشان می‌دهد که حداقل ۳۰ درصد از منابع تولیدی ما در حوزه انرژی هدر می‌رود و همچنین بخش عظیمی از منابع غذایی، به ویژه در تولید ۱۲۰ میلیون تن غذا، هدر می‌روند. این‌ها چالش‌هایی هستند که باید توسط علوم اجتماعی و انسانی مورد بررسی قرار گیرند.
وی بیان کرد: محور چهارم تحول در علوم انسانی، روزآمدی است. علم ما باید در سطح علم تولید شده در جهان باشد و حتی اندکی فراتر از آن. دامنه نوآوری و خلاقیت باید به گونه‌ای باشد که ما همواره ارزش‌های جدید علمی خلق کنیم. این چهار محور نیازمند همکاری نزدیک و تنگاتنگ بین حوزه علم و دانشگاه‌ها است.
دکتر عاملی با اشاره به بیانیه گام دوم رهبر حکیم انقلاب گفت: ایشان هدف‌گذاری بزرگی برای تمام حوزه‌های علم دارند که هدف‌گذاری برای گام دوم انقلاب اسلامی است و به تعبیری، یک برنامه‌ریزی ۴۰ ساله را برای آینده در نظر گرفته‌اند. ما در گذشته با برنامه‌ریزی پنج ساله مواجه بوده‌ایم، اما متأسفانه به دلیل کمبود ناکافی در اجرای این برنامه‌ها، تنها ۲۰ تا ۲۵ درصد از آن‌ها به اجرا درآمده است.
وی ادامه داد: تمدن نوین اسلامی به عنوان یک هدف بلندمدت نیازمند توجه ویژه است. برخی از ویژگی‌های آن شامل عدالت فراگیر، امنیت فراگیر و اخلاق و کرامت انسانی است. این ویژگی‌ها باید به مقیاس‌هایی تبدیل شوند که ما بتوانیم بر اساس آن‌ها تمدن‌سازی کنیم و به مهندسی آینده‌نگرانه بپردازیم.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بیان کرد: با اشاره به هدفگذاری در فرمایشات رهبر انقلاب بیان کرد: جامعه‌پردازی و خودسازی از جمله این اهداف است. جامعه‌پردازی به معنای ایجاد فضایی است که مردم نه‌تنها اندیشه‌های الهی را بپذیرند، بلکه بتوانند با شور و اشتیاق به سمت این اندیشه‌ها حرکت کنند. باید فضایی مشابه اوایل انقلاب ایجاد کنیم که مردم به‌طور فراوان به آن بپیوندند.
دکتر عاملی ابراز امیدواری کرد که باید زمینه‌های لازم فراهم شود تا با شورای تخصصی حوزوی که پیوند این عرصه را رقم می‌زند، بتوانیم به موفقیت‌های بیشتری دست یابیم. الحمدالله اکنون درصدد تدوین نقشه جامع علوم انسانی، اجتماعی و هنر هستیم، فصل مستقلی برای حوزه علوم انسانی و اجتماعی در برنامه هفتم توسعه اختصاص داده شده است و شش یا هفت وظیفه جدید برای تقویت این حوزه‌ها لحاظ کرده‌ایم. تمامی این تلاش‌ها نیازمند این است که ما از بلایی که بر سر غرب آمده و موجب جدایی آن‌ها از دین و دچار شدن به تنزل علمی و فرهنگی شده، فاصله بگیریم و پیوند عمیق‌تری با دین و حوزه خود برقرار کنیم.