راهکارهای گسترش و تحکیم عدالت اجتماعی (پرسش و پاسخ)

پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی اهم راهکارهای گسترش و تحکیم عدالت در جامعه چگونه است؟

پاسخ:

جایگاه و اهمیت عدالت

عدالت از مباحث بنیادین و اصولی بسیار مهم در شریعت مقدس اسلام است و گستره آن از آفرینش زمین و آسمان و دیگر پدیده‌ها گرفته تا رابطه خدا و مردم و مردم با مردم را در بر می‌گیرد. لذا در اصول عقاید اسلامی عدالت تکوینی و عدالت تشریحی و عدالت فردی و اجتماعی مطرح می‌شود. امام علی(ع) در پاسخ به این پرسش که عدالت بهتر است یا سخاوت می‌فرماید: «عدالت کارها را در جایگاه خود قرار می‌دهد، ولی سخاوت آنها را از مدار خویش خارج می‌سازد. دادگری، تنظیم‌گر فراگیر است و سخاومت نورسیده محدود. بنابراین از میان این دو عدالت شریفتر و برتر است.»(نهج‌البلاغه- حکمت 429)

خدای متعال در قرآن کریم در سوره نحل آیه 90 می‌فرماید: « خداوند به دادگری و عدل و احسان فرمان می‌دهد» و در سوره مائده آیه 8 می‌فرماید: « عدالت پیشه کنید که به تقوا نزدیک‌تر است».

لزوم تحقق عدالت در عینیت جامعه

پدیده بنیادین و زیبای عدالت اجتماعی به عنوان یک راهبرد باید پا به پای عدالت فکری و فردی در همه کارهای جمعی جریان داشته باشد، نه اینکه در کلام و کتاب خلاصه شود یا منحصر به فرد و گروهی خاص گردد.

گرچه وجود عدالت فردی در برخی مسئولیت‌ها حساسیت و ضرورت بیشتری می‌یابد، و در برخی افراد نمود بارزتری باید داشته باشد، ولی نسبت به همه افراد و اقشار عمومیت و ضرورت دارد و بر عموم مردم واجب است که آن را در کلیه کارهای خویش ملاک عمل قرار دهند. آموزه‌های وحیانی اسلام به اصل عدالت به عنوان اصلی راهبردی می‌نگرد که باید به صورت ملکه‌ای اخلاقی در جان مومنان تثبیت و راسخ شود و در سراسر زندگی فردی و اجتماعی آنان جریان یابد و آن را در سه محور کلی: تشویق دادگری، محکومیت ستمگری و برخورد حذفی با ستمگر مورد تأکید قرار داده است.

راهکارهای گسترش و تحکیم عدالت اجتماعی

1- تشویق دادگری

یکی از روش‌های تربیتی اسلام، روش تشویق و ترغیب انسان‌ها به نیکی و تبیین آثار گرانقدر و فلسفه کار نیک است و عدالت اجتماعی نیز از همین رهگذر مورد تشویق قرار گرفته است. قرآن کریم می‌فرماید: « فرمان یافته‌ام که در میان شما دادگری کنم.» (شوری- 15) یا در جای دیگر می‌فرماید: 

« اگر داوری کردی، میان آنان به عدل داوری کن که خدا دادگران را دوست دارد.» (مائده- 42) همچنین امام علی(ع) می‌فرماید: «ثبات‌الدول باقامه سنن العدل» دوام دولت‌ها برپایی سنت‌های عدالت است. (شرح غررالحکم، ج 3، ص 353) آن حضرت در کلام حکیمانه دیگری می‌فرماید: «بالعدل تصلح الرعیه» مردم به وسیله عدالت اصلاح می‌شوند (همان، ص 206)

2- محکومیت ظلم و ستم

بدگویی و محکومیت ظلم و ستم و زشتی و تبهکاری نیز روشی است که به موجب آن ظالمین در نظر مردم خوار و خفیف می‌شوند و انسان از نزدیک شدن به آنان و کارشان احساس تنفر و انزجار می‌کند. به همین دلیل اسلام ظلم و ستم را به شدت نکوهش کرد و ستمگر را مستحق سخت‌ترین عذاب می‌داند و این محکومیت و منفور بودن خود قوی‌ترین انگیزه برای ترک ستم است. قرآن کریم پیرامون زشتی ستم به یتیمان و کیفر این کار می‌فرماید: «آنان که اموال یتیمان را به ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‌برند و به زودی در آتش فروزان درآیند.»(نساء-10) همچنین خدای متعال با صراحت اعلام می‌کند که ستمگران در پیشگاه خداوند هیچ ارزشی ندارند: «والله لایحب الظالمین» (آل عمران- 140) پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «مردم آنگاه که ظالم را ببینند و او را بازندارند(از ظلمش)، انتظار می‌رود که خداوند همه را به عذاب خود گرفتار سازد.» (نهج‌الفصاحه، ح 833)

3- طرد ستمگران

تنفر از ستمگران و طرد و حذف آنها از پست‌های کلیدی و مهم اجتماعی و محدود کردن میدان فعالیت آنها نیز راهی است که اسلام آن را با قاطعیت مطرح کرده است تا هم جامعه اسلامی از آسیب‌ها و لطمات آنها مصون بماند و هم تشویقی باشد برای پرهیز از ظلم و ستم. از این رو در بسیاری از کارهای مهم اجتماعی عدالت را شرط اساسی دانسته است: 1- پیامبر(ص) و امام باید معصوم باشد. یعنی هیچ‌گونه ظلم و ستم و گناهی نباید داشته باشد. «عهد من(امامت) به ظالمین نمی‌رسد.» (بقره-124)

2- سیره ائمه معصومین(ع) نیز انتخاب مدیران عادل و صالح بوده و آن بزرگواران هرگز با ظالمان مماشات نمی‌کردند. امام علی(ع) به مالک اشتر دستور می‌دهد که «اگر عاملان و کارگزارانش دست به خیانت زدند، به شدت آنان را کیفر دهد، اموال آنان را مصادره کند و بعد از آنکه آنان را رسوا کرد معزولشان سازد.» (نهج‌البلاغه- نامه 53)