اولین زندانی «قصر» کیست؟

زندان قصر در ناحیه ۵ منطقه ۷ شهرداری در خیابان پلیس تهران در محوطه مجموعه قصرهای قاجار، برای جا دادن انبوه مخالفان و منتقدان رضا پهلوی ساخته شد و اولین زندانی این زندان، مبتکر و سازنده زندان «سرتیپ محمد درگاهی» بود.

سرتیپ درگاهی در مراسم افتتاحیه زندان قصر که با حضور شخص رضا پهلوی و برخی از امرای نظامی و مقامات بلند پایه کشوری برگزار شد رو به عبدالحسین تیمورتاش از دوستان صمیمی و حامیان رضاشاه در شوخیِ تلخی، گفت: «جای خوب و مناسبی را تهیه دیدم. اینجا زندان قصر، خوابگاه ابدی شماست.»

او هم این سخنان را تهدیدی جدی تلقی کرد و به رضاشاه شکایت کرد و به دستور پهلویِ پدر، بانی و سازنده زندان قصر که رئیس شهربانی کل کشور هم بود در دومین روز ساخت به همان زندان افتاد و عنوان اولین زندانی قصر را به خود اختصاص داد.

تاریخچه

 قصر قجر، باغ مشجر بزرگی بود که پس از عبور از در بزرگ آن معروف به «در چوبی» و پشت سر گذاشتن دهلیزهای کوتاه به فضای مشجری می‌رسید که جاده شوسه آن به سوی شمال محوطه می رفت و انسان را در برابر بنای بزرگ و کهن و تیره قرار می‌داد. 

از ویژگی های این بنا آن بود که در بالای تپه قرار گرفته و بنایی سه طبقه بود که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می‌شد که از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل مشاهده بود و چهار برج در چهار سوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود.

بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که بر روی دیوارها بود، تصاویر جنگ های چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می‌شد که قاجارها ادعا می‌کردند که نسب‌شان به آنها می‌رسید همچنین در این بنا نقوش برجسته‌ای که چهار زن که یکی از آنها سر تا پا مسلح بود را نشان می‌داد، حجاری شده بود.

این بنا اما با کودتای سیاسی سید ضیاءالدین طباطبایی و رضا سردارسپه که با حمایت انگلیسی‌ها انجام و به سقوط سلسله قاجار منجر شد، پس از به قدرت رسیدن رضا شاه در سال ۱۳۰۴ و افزایش شمار مخالفان و منتقدان سیاسی اش به زندانی بزرگ تبدیل شد.

داستان از این قرار بود که زندان نظمیه که در زمان ریاست نظامیان سوئدی‌ بر شهربانی تهران که در محل اداره شهربانی در حد فاصل خیابان فردوسی و میدان توپخانه در اطراف میدان مشق در محوطه ساختمان‌های وزارت امور خارجه ساخته شده بود، کفاف انبوه زندانیان را نداد چرا که زندان مذکور از سه اتاقک کوچک معروف به حبس «نمره یک» و چند اتاق و یک زیرزمین برای حبس زندانیان عمومی تشکیل شده بود.
 

با نشستن رضاشاه بر تخت سلطنت، رئیس وقت نظمیه درخواست اختصاص زمینی بزرگ برای ساخت زندان جدید را پیشنهاد داد. زمین در نظر گرفته شده در ناحیه ۵ منطقه ۷ شهرداری در خیابان پلیس تهران در محوطه مجموعه قصرهای قاجار که در سال ۱۱۶۸ ساخته شده بود و پس از سقوط سلسله قاجار متروک شده بود برای این کار انتخاب شد. زمین این مجموعه در حد فاصل خیابان‌های شریعتی، پلیس، سه راه زندان و پل سیدخندان قرار دارد.

زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۰۸ با ۱۹۲ سلول به گنجایش ۸۰۰ نفر توسط رضاشاه افتتاح شد. زندان مذکور تا زمان ساخت زندان اوین در سال ۱۳۵۰ تنها زندان با گنجایش نسبتا بالا در پایتخت بود.

زندان قصر در این دوره توسعه زیادی پیدا کرد. زندان مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تا قبل از تبدیل به باغ‌موزه، محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.
 

معروف‌ترین‌های قصر

آیت‌الله سیدروح‌الله موسوی خمینی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، آیت‌الله حسینعلی منتظری، محمدعلی رجایی، آیت‌الله سیدمحمد بهشتی، دکتر علی شریعتی و هزاران نفر از انقلابیون قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، احمد قوام السلطنه پنج دوره نخست‌وزیر ایران، صارم الدوله هشتمین نوه ناصرالدین شاه، اسماعیل خان قشقایی ملقب به صولت‌الدوله و سردار عشایر ایلخان ایل قشقایی، عبدالحسین تیمورتاش ملقب به سردار معظم خراسانی از اولین دوستان و حامیان سلطنت رضاشاه و اولین وزیر دربار او، علیمردان خان بختیاری از سرداران ایل بختیاری، امیرعباس هویدا نخست‌وزیر پهلوی، نصیری رئیس ساواک و برخی دیگر از سران رژیم پهلوی و گروه «۵۳ نفر» گروهی از زندانیان منتقد و مخالف رضاشاه با گرایش‌های سیاسی سوسیالیستی و حزب توده‌ای از جمله تقی اَرانی بنیانگذار حزب توده ایران، سیدمجتبی آقابزرگ علوی ملقب به بزرگ‌علوی فعالِ سیاسیِ چپ‌گرا، عبدالصمد کامبخش، احسان طبری، محمدرضا قدوه، علی‌اکبر شاندرمنی، رضا روستا، محمدِ پژوه، محمد بهرامی، محمد شورشیان، علی صادقپور، محمود بقراطی، ضیاء الموتی، رحیم الموتی، نورالدین الموتی، میرعماد الموتی، محمدباقر فرجامی، عباس آذری، نصرت‌الله اعزازی، اکبر افشان، مجتبی سجادی، حسن سجادی، مهدی رسایی، مرتضی رضوی، سیف‌الله سیاح، علی‌نقی حکمی، ابوالقاسم اشتری، فضل‌الله گرگانی، ولی خواجوی، یوسف ثقفی، عزت‌الله عتیقه‌چی، شعبان زمانی، حسین تربیت، رجبعلی نسیمی، بهمن شمالی، مهدی لاله، تقی شاهین، عباس نراقی، مهدی دانشور، حسن حبیبی، آناقلیج خضربابا، رضا ابراهیم‌زاده، خلیل انقلاب آذر، فریدون منو، تقی مکی‌نژاد، سیدجلال حسن نایبی، حکیم الهی، نصرت‌الله جهانشاهلو، خلیل ملکی، انور خامه‌ای، ایرج اسکندری، رضا رادمنش پسر عمه محمدعلی مجتهدی و مرتضی یزدی از جمله معروف‌ترین زندانیان زندان قصر در دوران سلطنت پدر و پسر پهلوی بودند.

عاقبت قصر ساواک

زندان قصر در سال ۱۳۸۳ تعطیل و توسط شهرداری تهران خریداری شد. شهرداری تهران بعد از انتقال اسناد مالکیت شروع به تخریب بخش‌هایی از زندان  از جمله مجموعه «زندان زنان سیاسی» کرد اما در میانه تخریب بقیه بخش‌های زندان، کانون زندانیان سیاسی پیش از انقلاب با ثبت آن در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران به عنوان آثار ملی کشور، از تخریب بقیه آن جلوگیری کرد.

شهرداری تهران در دوره شهرداری محمدباقر قالیباف در سال ۱۳۹۱ زندان قصر را بر اساس طرح معماری و ایده‌های مفهومی-تجربی معماری کلانشهر  به «باغ موزه» تبدیل کرد و درهای این مجموعه را در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۹۱ برای بازدید عموم باز کرد.

توجه شهرداری تهران به ایده‌ها و متریال ساخت باغ‌موزه به خصوص در ساخت کفپوش محوطه و استفاده از واش بتن‌های آنتیک سالار  در پیاده‌راه‌های این مجموعه باعث شد باغ‌موزه قصر در روز جهانی موزه مصادف با ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ به عنوان «موزه نمونه» ایران انتخاب شود.

امام خمینی در قصر

آیت‌الله سید روح‌الله موسوی خمینی بعد از دستگیری در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از قم به بازداشتگاه افسران تهران انتقال داده شد اما ساواک ایشان را چند ساعت بعد، به زندان قصر انتقال داد و ۱۹ روز در آنجا زندانی کرد.

در این مدت واکنش‌های تندی توسط مراجع، روحانیون و مردم متدین ایران به خاطر بازداشت امام و سایر زندانیان سیاسی اتفاق افتاد. عموم علما و روحانیون شیعه ایران و عراق نیز با صدور اعلامیه‌ها و تلگرام‌های متعددی، دستگیری امام و سایر روحانیون و نیز کشتار مردم عزادار در ۱۲ محرم سال  ۱۳۴۲ را محکوم کردند.

کمتر از یک هفته بعد دهها نفر از برجسته‌ترین مراجع و علمای سراسر کشور در اعتراض به دستگیری امام، به تهران مهاجرت کردند و در تهران جلسات مختلفی برگزار کردند. مهاجرت دسته جمعی علما موجب شکسته شدن فضای ترس و اضطراب مردم و طلاب و حمایت آنان از امام خمینی شد.

طی ۱۰ ماه بازداشت امام ماموران رژیم شاه در زندان قصر نتوانستند موفقیتی در بازجویی از امام داشته باشند.

رژیم بالاخره از ترس شدت گرفتن اعتراضات عمومی، امام خمینی را در روز ۴ تیر ۱۳۴۲ به پادگان عشرت‌آباد انتقال داد. البته چند ماه بعد بار دیگر مجبور شد امام را از این زندان هم خارج کند و در منطقه قیطریه تهران در حصر خانگی نگهدارد.

منابع:

پورتال امام خمینی، سرویس‌های اطلاع‌رسانی

هفت اقلیم، امین احمد رازی، ص ۱۵۰